RmZpIppiST9gr1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest owalna, brwi wyraźnie zarysowane, nos prosty. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i kaftan z rozciętymi rękawami przy ramionach.

Jędrzej Kitowicz (1727 lub 1728–1804) – historyk i pamiętnikarzpamiętnikpamiętnikarz przełomu baroku i oświecenia. Wywodził się prawdopodobnie z mieszczaństwa. Odebrał podstawowe wykształcenie. Wiedzę o świecie i doświadczenie zdobywał jako sekretarz na dworach magnackich i w posiadłościach biskupich. Służąc między innymi u opata benedyktynów w Lubiniu Michała Lipskiego i biskupa włocławskiego Antoniego Ostrowskiego, Kitowicz bacznie obserwował obyczaje szlacheckie epoki saskiej. Od 1768 roku przez niemal 3 lata brał udział w konfederacji barskiejkonfederacja barskakonfederacji barskiej jako korespondent sztabu. Po jej upadku podjął starania o przyjęcie do stanu duchownego. Święcenia kapłańskie odebrał w 1777 roku, a 4 lata później objął probostwo w Rzeczycy. Spędził tam resztę życia, poświęcając się, oprócz obowiązków kościelnych, pisarstwu. Pozostawił dwa obszerne, niedokończone dzieła. Pamiętniki, czyli Historia Polski (I wydanie 1840, pełne wydanie 1971) obejmują okres od panowania Augusta III Sasa do pierwszych lat zaborów, a ich antybohaterem jest Stanisław August Poniatowski, obwiniany za upadek państwa. Najsłynniejsze dzieło Kitowicza, Opis obyczajów za panowania Augusta III (I wydanie ze skrótami 1840, pełne wydanie 1951), powstało z notatek, które autor prowadził przez całe życie. Do dziś Opis obyczajów... stanowi unikatowe źródło wiedzy o kulturze polskiej czasów saskich.

R1Go1suU0gfln

Zdjęcie przedstawia kościół. Jego front zdobią dwie proste wieże zakończone kopułami z krzyżami. Nawa z ołtarzem jest szersza od centralnej części kościoła.

„Opis…”

R1P5WaBJBiVif

Obraz przedstawia wnętrze obszernego kościoła. Znajdują się w nim licznie zgromadzeni szlachcice. Rozmawiają w niewielkich grupkach.

Dzieło Kitowicza wymyka się zarówno oświeceniowym, jak i współczesnym podziałom na dyscypliny naukowe i gatunki pisarskie. Autor jasno określa ramy czasowe swoich badań, przywołuje wydarzenia historyczne – w ten sposób zbliża się do warsztatu historyka. Pozostawia jednak w tle wielką politykę, działania władz, wojny. Interesuje go życie społeczne i regulujące je zasady, co czyni go prekursorem socjologiisocjologiasocjologii – nauki ukształtowanej w II połowie XIX wieku. Z kolei metoda Kitowicza – wieloletnia obserwacja codziennego życia ludzi, ich zachowań w sytuacjach prywatnych, sposobów zaspokajania podstawowych potrzeb – pozwala nazwać go etnografemetnografiaetnografem, choć etnografia jako dziedzina nauki zaczęła się wyodrębniać dopiero u schyłku oświecenia.

RpMydT2FM05vA

Obraz przedstawia scenę rodzajową w parku. Wśród drzew, przy posągu kobiety stojącym na cokole zgromadzeni są wytwornie ubrani, zgodnie z osiemnastowieczną modą, kobiety i mężczyźni oraz dzieci. Zgromadzeni ludzie przechadzają się po ścieżce, rozmawiają ze sobą.

Oryginalny jest nie tylko przedmiot zainteresowań Kitowicza, ale też forma jego wywodu. Opis obyczajów łączy cechy traktatu naukowego z najważniejszymi gatunkami prozy polskiego baroku – pamiętnikiem i gawędągawędagawędą. Jak to możliwe, skoro nauka żąda obiektywizmu, a relacja pamiętnikarska jest z definicji subiektywna? Otóż Kitowicz w swoich wywodach opierał się na bezpośrednim doświadczeniu. Pisanie tylko o tym, co widział na własne oczy – a nie o pogłoskach – było w jego przekonaniu gwarancją bezstronności. To przekonanie zbliżało go do empiryzmuempiryzmempiryzmu, tak istotnego dla myślicieli polskiego oświecenia. Jednocześnie jednak doświadczenia te były udziałem samego Kitowicza – nie mógł zatem zdystansować się wobec przedmiotu badań jak naukowiec w laboratorium. Do barokowego pisarstwa autobiograficznego zbliża go jednak przede wszystkim język. Kitowicz jest mistrzem stylu gawędziarskiegostyl gawędziarskistylu gawędziarskiego – anegdoty, dowcipu, dygresjidygresjadygresji, zabawy językowej. To one, wraz ze świetnym darem wychwytywania znaczących szczegółów, sprawiają, że Opis obyczajów... jest do dziś lekturą ciekawą i zabawną.

„…obyczajów…”

RhhH3RXOUKc9F

Obraz przedstawia salę pałacową, w której biesiadują możnowładcy szlachta i zakonnik. Wszyscy siedzą przy stole, jedzą, rozmawiają. Na ścianach znajdują się obrazy przedstawiające męskie postacie w kontuszach. Widać także zbroję rycerską ustawioną przy ścianie.

Obyczaje to niepisane normy obowiązujące w danej społeczności, np. wśród mieszkańców osiedla, pracowników firmy, ale też szerzej – członków jednego narodu czy wyznawców jednej religii. Wybitny niemiecki socjolog Max Weber zdefiniował obyczaj następująco:

Obyczaje nie mają formy spisanej i tym różnią się od prawa. Ich przestrzeganie jest nawykiem ukształtowanym na najwcześniejszych etapach życia – i w tym sensie są „bezmyślne” (nie wymagają namysłu). Konsekwencją ich naruszenia jest reakcja społeczności – od okazania niezadowolenia aż do wykluczenia osoby nierespektującej obyczaju. Bez obyczajów nie sposób wyobrazić sobie życia we wspólnocie, choćby najmniejszej. Służą one do budowania i podtrzymywania więzi międzyludzkich, dają poczucie tożsamości i przynależności do grupy.

R1W9uvLeJ3SHo

Obraz przedstawia biesiadujących arystokratów i księży. W dużej pałacowej sali przy owalnym stole siedzą wykwintnie ubrani, zgodnie z osiemnastowieczną modą, arystokraci i księża. Za ich plecami znajdują się liczni lokaje usługujący do posiłku.

Obyczaj sąsiaduje ze zwyczajem, czyli ustalonym, powtarzalnym sposobem zachowania w danej sytuacji. Tym, co je różni, są zasięg i trwałość. Zwyczaje są bardziej indywidualne, zmieniają się na różnych etapach życia człowieka – jak np. te dotyczące sposobu spędzania czasu wolnego. Obyczaje ewoluują wolniej, a ich zmiana nie jest kwestią decyzji jednostki.

Z obyczajem wiąże się również pojęcie mody, oznaczające rozpowszechniony w danym czasie sposób zachowania, np. ubierania się, urządzania wnętrz, mówienia. Różni się ona od obyczaju przede wszystkim krótkotrwałością.

R1lhcm5ErtGAk

Schemat blokowy. Od głównego bloku o tytule niepisane reguły zachowania odchodzą trzy ramiona do bloków: 1. obyczaj (grupowy, trwały), 2. zwyczaj (indywidualny, względnie trwały), 2. moda (grupowa, nietrwała).

„…za panowania Augusta III”

RRlcdP3mllD8C

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma owalną twarz z wyraźnie zaznaczonym drugim podbródkiem. Jego policzki są zaczerwienione, brwi wydatnie zarysowane i ciemne. Mężczyzna ma na głowie białą perukę. Ubrany jest w zbroję, na którą ma zarzuconą pelerynę podbitą futrem. Na jego piersiach wisi na wstędze duży order.

Jędrzej Kitowicz żył w czasie przełomu baroku i oświecenia. Do oświecenia miał stosunek bardzo sceptyczny, przede wszystkim ze względów politycznych. W polityce Stanisława Augusta Poniatowskiego i ludzi z jego otoczenia widział bowiem przyczynę upadku Rzeczpospolitej. Nie oznacza to, że był apologetąapologetaapologetą obyczajowości sarmackiejsarmatyzmsarmackiej, a jego dzieło – pomnikiem na cześć kultury czasów saskich. Widział i nieraz złośliwie komentował jej wady: rozrzutność, rozpustę, kosmopolityzmkosmopolityzmkosmopolityzm, warcholstwowarcholstwowarcholstwo. Odmalowany przez niego obraz imponuje detalicznością, widoczną już w spisie treści dzieła. Obejmuje ono rozdziały:

• O wiarach, jakie były w Polszcze

• O pobożności

• O zwyczajach pobożnych

• O wychowaniu dzieci

• O stanie duchownym

• O palestrzepalestrapalestrze

• O stanie żołnierskim

• O stanie dworskim

• O obyczajach chłopskich (niedokończony)

Re89PeCPNrv96

Obraz przedstawia scenę balu w pałacowej sali. Są w niej licznie zgromadzeni mężczyźni i kobiety. Mężczyźni są w kontuszach, kobiety w długich, eleganckich, balowych sukniach. Wszyscy tańczą w parach poloneza. W rogu sali znajduje się dwóch muzyków.

Pod tymi ogólnymi hasłami kryją się opisy, m.in.: sposobu karmienia niemowląt, słynnych szlachciców pijaków, metod tortur, fasonów sukni damskich, sposobu słania łóżek, metod dyscyplinowania uczniów, gier karcianych, wielkiej kariery kawy, awantur na sejmikach, oporu Polaków przed jedzeniem kartofli… i wiele innych. Kitowicz zdawał sobie sprawę, że obyczajowość ulega zmianie. W słowie wstępnym „Do czytelnika” pisał:

Można się zastanawiać, jak autor skomentowałby fakt, że wiele zjawisk obserwowanych przez niego w połowie XVIII wieku pozostaje aktualnych i dziś. Szlachcice z dumą prezentowali zegarki jako znak swego statusu, jak ludzie współcześni prezentują np. nowe modele smartfonów. Moda zdumiewa niekiedy swoją niefunkcjonalnością dziś, tak jak zdumiewała 250 lat temu Kitowicza. Choć zmienił się system szkolnictwa oraz metody nauczania, uczniowska fantazja uwieczniona w Opisie obyczajów pod wieloma względami przypomina tę dzisiejszą.

Słownik