Przeczytaj
Narodziny nazizmunazizmu
Adolf Hitler urodził się 20 kwietnia 1889 r. w Austrii, w rodzinie urzędnika państwowego. Po śmierci matki Hitler, wbrew woli ojca, zdecydował się wyruszyć do Wiednia i poświęcić karierze artystycznej. Dwukrotnie próbował dostać się do Akademii Sztuk Pięknych i dwukrotnie poniósł porażkę. W tym czasie skończyły mu się też pieniądze i trafił do przytułku dla bezdomnych. Nie wiedział, co dalej w życiu robić. Pobyt w wielonarodowej stolicy monarchii austro‑węgierskiej wywarł jednak duży wpływ na ukształtowanie się rasistowskich poglądów Hitlera.
Wybuch I wojny światowej młody Hitler – jak większość ówczesnych Niemców – przywitał z radością. W szeregach armii cesarskiej (Reichswery) odnalazł swoje miejsce i cel życia. Zakończenie wojny i podpisanie traktatu pokojowego przyjął z wielkim rozczarowaniem. Należał do najbardziej zagorzałych przeciwników układu wersalskiego i do grona tych, którzy twierdzili, że upadek cesarstwa jest wynikiem nie klęsk militarnych, ale zdrady wewnętrznej. Dało to początek tzw. mitowi o ciosie w plecy, czyli przekonaniu, że winę za przegraną wojnę ponosili socjaliści, którzy podpisali rozejm z Campiegne w listopadzie 1918 roku.
Po wojnie Hitler osiedlił się w stolicy Bawarii – Monachium. Wkrótce przyłączył się do radykalnej opozycji. Zaczął brać udział w spotkaniach mało znanej partii, która wkrótce zmieniła nazwę na Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników (NSDAP). W 1921 r. Hitler przejął nad nią przywództwo. Wtedy po raz pierwszy na szerszą skalę dały o sobie znać niebywałe zdolności oratorskie i agitacyjne Hitlera. Partia w krótkim czasie uzyskała nową strukturę organizacyjną (wzorowaną na wojskowej), nowe emblematy, a grono jej zwolenników coraz bardziej się powiększało.
We wczesnym okresie działalności Hitlera ujawniły się jego zdolności do wygłaszania przemówień. Wystąpieniom tym towarzyszyły sugestywna mimika i gestykulacja. Choć sprawiały one wrażenie spontanicznych, to w rzeczywistości były pilnie i długo ćwiczone przed lustrem i analizowane, by wywierać jak największy wpływ na słuchaczy. Świadków uderzało to, że zaledwie kilka–kilkanaście minut po najbardziej emocjonujących przemówieniach Hitler potrafił być opanowany i niemal chłodny w rozmowie.
Do nowo powstałej partii przyłączyli się ludzie, którzy już niedługo mieli zacząć odgrywać ważną rolę w państwie nazistowskim: dziennikarz z uniwersyteckim wykształceniem Joseph Goebbels, weteran I wojny światowej Heinrich Himmler, były lotnik o arystokratycznych korzeniach Hermann Göring i wielu innych.
Gdy w 1923 r. wojska francuskie i belgijskie wkroczyły do Zagłębia Ruhry i rząd niemiecki stanął w obliczu ogromnego kryzysu politycznego i ekonomicznego, Hitler dokonał pierwszej próby przejęcia władzy. Wykorzystując narastające trudności gospodarcze i niezadowolenie społeczne, planował na czele swoich zwolenników zamach stanu w Bawarii. Tak zwany pucz monachijski zakończył się jednak klęską. Partia NSDAP została zdelegalizowana, wielu działaczy partyjnych aresztowano, a samego przywódcę skazano na pięć lat więzienia.
Nowa partia i nowa ideologiaideologia
Nieudany pucz monachijski stanowił punkt zwrotny w dziejach partii. Hitler potrafił wyciągnąć właściwe wnioski z poniesionej porażki. Po opuszczeniu więzienia (spędził w nim ostatecznie dziewięć miesięcy, zwolniono go na mocy amnestii) ponownie powołał partię i przystąpił do jej reorganizacji. Przede wszystkim odrzucił nielegalne metody walki, a zamiast tego postanowił włączyć się do rywalizacji parlamentarnej. Od 1924 r. NSDAP brała systematycznie udział w wyborach do niemieckiego ReichstaguReichstagu i zyskiwała w nim coraz więcej miejsc. W tym czasie partia nazistowska jawiła się już jako partia o ukształtowanej ideologii. Jej główną wykładnię zawarł Hitler w książce napisanej podczas pobytu w więzieniu – Mein Kampf (Moja walka).
Ideologia nazistowska opierała się na głębokim przekonaniu o wyższości rasy germańskiej nad innymi, w szczególności nad Żydami. To ich Hitler obciążył odpowiedzialnością za wszystkie niepowodzenia, jakich doznali Niemcy, z klęską poniesioną w czasie I wojny światowej na czele. Z przyjętej przez nazizm koncepcji ras wypływała wiara w istnienie tzw. typu aryjskiego. Reprezentowali go prawdziwi Niemcy – wysocy blondyni o niebieskich oczach i podłużnej czaszce. Odchylenia od tego wzoru stanowiły dowód na zanieczyszczenie prawdziwie aryjskiej krwi. Drugim filarem nazistowskiej doktrynydoktryny był nacjonalizm. Łączył się on z niepohamowaną żądzą panowania nad światem i poszerzania strefy zasiedlenia narodu niemieckiego (Lebensraum). W swojej książce Hitler dał także wyraz głębokiej pogardzie dla systemu demokratycznego, który jego zdaniem był całkowicie niewydolny.
Droga do władzy i jej zdobycie
Przełomowy dla partii nazistowskiej okazał się wielki kryzys ekonomicznywielki kryzys ekonomiczny z 1929 r. Niemcy należały do państw, które ze względu na uzależnienie finansowe od Stanów Zjednoczonych skutki zapaści gospodarczej odczuły najbardziej. Kolejne rządy nie potrafiły sobie poradzić z pogłębiającym się kryzysem i gwałtownie wzrastającą falą bezrobocia. Żaden z gabinetów nie dotrwał do końca swojej kadencji. Coraz trudniej było partiom politycznym dojść do porozumienia i stworzyć koalicję mającą większość w parlamencie. Rządy miały więc charakter mniejszościowy, a działały na podstawie specjalnych uprawnień nadanych im przez prezydenta, wynikających z art. 48 konstytucji weimarskiej (prawa do wydawania dekretów z mocą ustawy bez zgody Reichstagu).
Naziści zyskiwali coraz większe znaczenie. Poparła ich duża część społeczeństwa bez względu na status społeczny, pochodzenie, wiek, wyznanie. Ideologia nazistowska trafiała do wielu obywateli, obiecując im lepsze życie. Warto dodać, że NSDAP poparli także niemieccy przedsiębiorcy (na zjeździe partii w Dusseldorfie w 1929 r.) , udzielając Hitlerowi wsparcia finansowego. Było to spowodowane obawą przed wzrastającymi wpływami komunistów niemieckich, którzy wzorem reform, przeprowadzonych w ZRSR domagali się nacjonalizacji przemysłu i upaństwowienia wielkich koncernów. Liczba członków partii wzrosła między rokiem 1928 a 1932 z 60 tys. do 800 tys. Wzrosło też poparcie społeczne dla Hitlera i jego zwolenników. Przed wybuchem kryzysu naziści mieli w Reichstagu ledwie 2,6 proc. miejsc, a cztery lata później ponad cztery razy więcej, co się przekładało na poparcie społeczne w liczbie ok. 14 mln. W zaistniałej sytuacji prezydent Paul von Hindenburg zdecydował się powierzyć Hitlerowi misję stworzenia rządu. 30 stycznia 1933 r. został on mianowany kanclerzemkanclerzem. Mało kto wtedy – z samym prezydentem na czele – mógł się spodziewać, że rządy „austriackiego kaprala” w następnych latach odegrają tak ogromną rolę nie tylko w dziejach Niemiec, ale również całej Europy.
Słownik
wspólnota światopoglądu, u podstaw której tkwi pewna wizja świata i zespół specyficznych wartości
(z łac. doctrina – nauczanie, wiedza) twierdzenia, założenia i dogmaty polityczne, które tworzą ideologię
największy w dotychczasowej historii kryzys ekonomiczny, rozpoczął się w 1929 r. w Stanach Zjednoczonych i szybko rozprzestrzenił się w Europie
parlament w Niemczech
(skrót od niem. Nationalsozialismus – narodowy socjalizm) ideologia panująca w III Rzeszy, której założeniem był skrajny nacjonalizm oraz rasizm połączony z antysemityzmem, łącząca elementy nienawiści i fanatyzmu
urzędnik stojący na czele rządu w Niemczech, odpowiedzialny za całokształt polityki państwa
kolegialny organ sprawowania władzy wykonawczej, wyłaniany na mocy wyborów parlamentarnych przez partie, które mają większość w parlamencie; rząd mniejszościowy – rząd niemający większości w parlamencie i przez to niezbyt trwały
Słowa kluczowe
nazizm, Adolf Hitler, NSDAP, pucz monachijski, ideologia nazistowska, świat po I wojnie światowej, totalitaryzm, dwudziestolecie międzywojenne
Bibliografia
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1998.
M. Kitchen, Historia Europy 1919–1939, tłum. T. Rybowski, Ossolineum, Wrocław 1988.
A. Kitson, Germany 1858–1990: Hope, Terror, and Revival, OUP Oxford 2001.