Jadwiga Sawicka Julian Tuwim

Język stanowił przedmiot specjalnych zainteresowań autora Pegaz dęba, był dla niego nie tylko tworzywem poetyckim; Tuwim miał również sporą wiedzę językoznawczą, choć na pewno amatorską. Świadomość językowa Tuwima jest dość szczególna, a w konfrontacji z ówczesnymi zjawiskami literackimi i badawczymi wykazuje zarówno związki, jak i różnice. Sądy poety o języku, jego metajęzyk poetycki nigdy nie przybiera formy wypowiedzi programowej czy wykładu. Sądy te uwikłane są w zabawowych czy hobbystycznych zakamuflowanych kształtach [...].

JS Źródło: Jadwiga Sawicka, Julian Tuwim, Warszawa 1986, s. 207–208.

Mariusz Urbanek Tuwim. Wylękniony bluźnierca

Najtrwalszym „bzikiem” [Tuwima] okazała się [...] fascynacja językiem. Pozostanie pewnie bez odpowiedzi pytanie, dlaczego to właśnie zaszczepione przez ojca zainteresowania lingwistyczne wchłonęły kilkunastoletniego chłopca tak bez reszty. [...] Notował w nich [kajetach] słowa zachwycające go egzotyczną urodą, onomatopeicznym dźwiękiem, raczej brzmieniem niż sensem. Zapisywał, że żywica po malajsku zwie się „damar”, głowa po dohomejsku „afo”, [...] a świnia po maoryjsku [sic!] „puaka”.

MU Źródło: Mariusz Urbanek, Tuwim. Wylękniony bluźnierca, Warszawa 2013, s. 20.

Julian Tuwim Pegaz dęba, czyli panopticum poetyckie

Żadna gałąź nie obrosła taką obfitością przysłowiowych gruszek na wierzbie [...] co językoznawstwo, a zwłaszcza ten dział językoznawstwa, który się najbardziej do fantazji i fabulizowania nadaje, a mianowicie etymologiaetymologiaetymologia. Rodowód i dzieje słów są wprawdzie wiarygodnymi świadkami przy badaniu zamierzchłej przeszłości narodu [...], ale zeznania tych świadków wtedy tylko mają wartość i wagę, gdy czynione są przed trybunałem nauki, [a nie dogadzają] ambicjom plemiennym.

PD Źródło: Julian Tuwim, Pegaz dęba, czyli panopticum poetyckie, Warszawa 1950, s. 4.

Jadwiga Sawicka Julian Tuwim

W poemaciku Zieleń, który nosi podtytuł „fascynacja słowotwórcza”, podmiot poetycki wnika w „podsłowie świata”, dociera do najstarszych prawdziwych nazw zieleni. Słowo „zieleń” powstaje, rozwija się, żyje na równi ze zwierzętami i roślinami. [...] Twórca przeprowadza poetycki dowód, dlaczego zieleń nazywa się właśnie tak, jaki jest związek między wyrazem a zielonością świata. Poszukuje związku słowa z rzeczą.

JS1 Źródło: Jadwiga Sawicka, Julian Tuwim, Warszawa 1986, s. 215.

Julian Tuwim Zieleń

O zieleni można nieskończenie.

Powielając dźwiękiem jej znaczenie,
Można kunsztem udatnych powieleń
Tworzyć światu coraz nowszą zieleń.
Nie dość słowo z widzenia znać. Trzeba
Wiedzieć, jaka wydała je gleba,
Jak zalęgło się, jak rosło, pęczniało,
Nie – jak dźwięczy, ale jak dźwięczało,
Nie – jak brzmi, ale jakim nabrzmieniem
Dojrzewało, zanim się imieniem,
Czyli nazwą, wyrazem, rozpękło.
W dziejach wzrostu słowa – jego piękno.

Więc nie lepo‑żlepo‑żlepo‑ż by nam zieleń ziemi
Opowiedzieć słowiesysłowiesysłowiesy staremi!
A poczniemy tę powieść – od spodu,
Od pierwizny, od lęgu, od rodu,
Od rdzennego zrodzenia, od jądra,
Tam gdzie wnętrze, gdzie nutronutronutro, gdzie jątrajątrajątra,
Od głębiny, gdzie szeptał w zawięzi
Pierwszy dźwięczek zielonej gałęzi.

Nie wydziwiaj i nie bierz mi za złe,
Że w podsłowia tego świata wlazłem,
Że się ziaren i źródeł dowiercam,
Że pobożny jestem Słowowierca,
Że po mojej ojczyźnie‑polszczyźnie
Z różdżką chodzę, wiedzący, gdzie bryźnie
Strumień prawdy żywiący i żyzny
Z mojej pięknej ojczyzny‑polszczyzny.
Jedni wiosną słuchają słowików,
Innym – panny majowa przynęta,
Dla mnie – dźwięczą słowicze dziewczęta
W młodych pąkach liściastych słowników:
Wieczna młodość w kwitnącej starzyźnie,
Z wiosny w wiosnę i młodsza, i świeższa!
Oto dom mój: cztery ściany wiersza
W mojej pięknej ojczyźnie‑polszczyźnie.

Zjedźmy tedy w dzieciństwo tej mowy,
Jako górnik zjeżdża w szyb węglowy
I latarką rozświetla cmentarze
Leśnych dziejów i drzewnych wydarzeń.
Oto leży hercyńskie cesarstwohercyńskiehercyńskie cesarstwo,
A niepołomickie na nim warstwą,
Na niepołomickimniepołomickieniepołomickim – białowieska,
Starodrzewna monarchia litewska;
Oto moje inowłodzkie lasy,
Gdy w nich jeszcze Centaur miał popasy,
A nad nimi mateczna, pogańska
Atlantyda jodłowo‑słowiańska;
Oto miazga rozgromionej kniei:
HerculanumHerculanumHerculanum dębowe, Pompei,
Nieprzebyte uroczyska ciemne,
Tajne jary i puszcze podziemne,
JarogniewemjarogniewemJarogniewem niebiosów spalone,
Siekierami błyskawic zwalone,
W tysiącwiecznym ubite moździerzu
W węgiel, który jest z ogniem w przymierzu,
W skamieniały grobowiec przepastny,
Tchnący chłodem zamogilnej astmy,
W diamentowy lodowiec – w milczenie.

Zjedźmy w głąb i obudźmy kamienie,
Wyczarujemy zielenie. Bo górnik,
Spraw umarłych wskrzesiciel, powtórnik,
Mogił świadom i głosów przedwiecza,
Wie, że leśna rzecz jest jak człowiecza,
Że w jednakich głębokościach giną,
PonikamiponikPonikami płyną, aż wypłyną
I wyjawią prawdę człowiekowi
Źródłosłowin blaskiem i śródsłowin;
I zaszumi rozruszony węgiel
Lasem, polem, miodoborem, łęgiem,
I wyszumi z siebie słońca snopy,
Mchy piętrowe, brodate potopy,
I płaz wszelki posłuch rozkazu,
I wyślizną się jaszczury z głazu,
Wiatr się wyrwie i ptaki wyskrzydli,
Jeż z jałowcem się równie naigli,
Aż zwierz grubszy wyruszy: korzenie,
Pnie, konary opuszczą więzienie
I otrząsną się po długim znoju,
Zielem strzelą – i do słowopoju.
Wtedy źródło wzejdzie od korzeni
W trzon pijących gałęzie‑jeleni,
I samica przebudzona, Mowa,
Po swych pierwszych płodownikach wdowa,
Na zielone wyjdzie rykowisko!
I zakapie ze słowiska wyskok,
I pociągnie od końców korzeni
Krew‑zielica, miód żywiczny ziemi,
I - brzask w lesie, zaiskrzy się wszystko:
Grekowisko, żmudzisko, sanskrzyskosanskrzyskosanskrzysko,
Po ziemi pójdą echa bliźnie
W mojej pięknej ojczyźnie‑polszczyźnie.

ZaziołalizaziołaliZaziołali na głos bracia braci,
Wszystko krewni i powinowaci,
I zaczęli się wabić, tokować,
Imionami‑echami mianować,
Choć z oddali, to po dziadach z bliska,
Zieleniacy bujnego słowiska,
Z prajednego szczepu, z pra‑praiskapra‑praiskopra‑praiska.
Do nurtowań, gruntowań się wzięli,
Kto się pierwszy w cel zielisty wzieli,
Kto z zielinek i pozielców wiela
Wydrze ślad najdrzewiejszego ZIELA,
Kto z ziołoci stawów i strumieni
Zielorostek pierwszy wyzieleni,
Kto z zielistków, ziółek i przyziółków
ZIELA zerwie w podsłownym zaułku
I w zieliszczu, w szumnej zielbie świata,
AntenataantenatAntenata znajdzie, Zielonata.

Przyłączyły się do nich jaszczurki,
Że tej samej są zieleszczyzny córki,
Że też zielskie – i że przecież one,
Jak te inne zielki, są zielone!
Lecz zielacy trawowici, iści,
Zaszumieli – i większością liści
Więc uchwalił, że im praw nie przyzna,
„Precz” szeleszcząc i „Ziel i zielszczyzna!”
Zapłakały jaszczurki skulone,
Powtarzając: przecież my zielone...
Zapłakały jak płaczki na tryźnietryznatryźnie,
W swojej pięknej ojczyźnie‑zielszczyźnie.
Przeszukali milion zieloności,
Nie znaleźli ziela Zieloności,
Bo on, kłączek zieleniście mokry,
Trwał nie w trawie i nie mchem się pokrył,
I nie w liściach, nie w lesie, nie w grządce,
Lecz w zielątce – w zielonawej łątce,
Co w tym wierszu od początku fruwa,
Śród słów krąży, łączy je, rozsnuwa,
Siada na nich, na wylot przeziela,
Dźwięki spaja, przeszczepia, rozdziela
I odleci – i znowu przyfruwa.

Tak nad pracą ziołowieda czuwa
Nakrapiana słońcem łątka trawna...
Nie od dzisiaj. Z pradawien pradawna:
Gdy się jeszcze zioło nie zieliło
Ani zieła na ziemli nie było,
Ani zołte ze żełtem przemiennie
Wspólnym gełtasgełtasgełtas nie pluskało w Niemnie
(A i dziś – wyjdź za Wilno, na pole,
Na tym polu nie trawa, lecz żole,
Nie zieleni się: żeltiżeltiżelti murawa,
A żolynas: złotawa otawa),
Jeszcze w Renie nie bulgnęło gulthem
I nie było ni złotem, ni żółtem,
Ani w skarbcach łotewskich zeltsem
(Znaczy: złotem – a słychać go zielcem!),
Jeszcze krętej wikliny zawijas
Nie rozprężył się Prusom w żalias,
Jeszcze Żmudzin, zanim słowo znalazł,
Rdzy wiewiórczej nie nazywał żalas,
Jeszcze zołki‑bylice, przed złakiem,
Słowiańszczyźnie żółciły się złatem,
Jeszcze ZEL kroplą „i” się nie zrosił,
Jeszcze żółcień o złocistość prosił,
Jeszcze żołna (zielony dzięciołek
Chloropicus, pożółtek, od‑ziołek)
Żlutą żluną nad Wełtawą była,
Jeszcze ChloeChloeChloe się nie zieleniła
Ani trawy zielonawy porost
Nie podszepnął Greczynowi: chloroschloroschloros –
A już łątki‑polotki złocone
Ze słowami grywały w zielone,
I przez myśli domyślne, przedśpiewne,
Już ziołoród przeświecał niepewnie.

Tak to było i tak się ziściło,
Taką pieśnią się dozieleniło.
I zielono, zielono w ojczyźnie,
mojej pięknej ojczyźnie‑polszczyźnie!

JT155_162 Źródło: Julian Tuwim, Zieleń, [w:] tegoż, Wiersze wybrane, oprac. M. Głowiński, Kraków 1969, s. 155–162.