Przeczytaj
Popularność motywu vanitas w baroku
Motyw vanitasvanitas należał do najczęściej podejmowanych w XVII‑wiecznej kulturze, przede wszystkim w literaturze, malarstwie i rzeźbie. W sztukach plastycznych odzwierciedlenie ludzkiej marności przejawiało się np. w popularności obrazów przedstawiających martwą naturę. Wśród rekwizytów mających w symboliczny sposób uzmysławiać odbiorcom ich przemijalność i kruchość znajdowały się klepsydry, czaszki, otwarte lub zamknięte księgi, dogasające świece, kwiaty, owady, instrumenty muzyczne, pieniądze i biżuteria. Bogactwo przedmiotów wypełniających te dzieła można także kojarzyć z typową dla baroku wystawnością i teatralizacją życia. Była to epoka okazałych uroczystości: wjazd ważnej osoby do miasta, ślub czy pogrzeb stawały się okazją do kosztownych ceremonii. Tej postawie towarzyszyła jednak przeciwna – w filozofii, publicystyce, sztuce czy literaturze podkreślano, że uleganie pragnieniu posiadania dóbr materialnych jest grzechem oraz że każdy człowiek to istota poddana pokusom. Nikłe znaczenie człowieka uwypuklano, podkreślając różnicę między nieskończonym Bogiem a marnymi ludźmi. Pisał o tym m.in. Jan Andrzej MorsztynJan Andrzej Morsztyn w Pokucie w kwartaniekwartanie:
Pokuta w kwartanieO Boże, jakoż podnieść grzeszne oczy
Tam, gdzie Twoja moc wieczną światłość toczy!
Jam robak ziemnyJam robak ziemny, proch nożny, pies zgniły.
We mnie się wszytkie rynsztoki zrodziły.
Jam jest nieczystej białogłowy szmaty
KawalecKawalec, wywóz miejskich ścierwów, a Ty
Jesteś, któryś jestJesteś, któryś jest, wieczny, niepojęty,
Pan Bóg Zastępów, Święty, Święty, Święty!
Biblijne i antyczne źródła motywu vanitas
Biblijny Hiob uosabia ludzką marność, słabość. Jednak w Piśmie Świętym idea vanitas jest obecna w wielu księgach, zwłaszcza w Księdze Koheleta, Mądrości Syracha, Księdze Izajasza czy w Psalmach. W pierwszej z wymienionych starotestamentowych ksiąg już na początku pojawia się sentencja, która w języku hebrajskim brzmi: Hawel hawelim hakol hawel. W łacińskim tłumaczeniu Biblii autorstwa św. Hieronima (Wulgata) słowa te oddano jako: Vanitas vanitatum et omnia vanitas, co w języku polskim ma swój odpowiednik w słowach: „Marność nad marnościami – wszystko marność”. Od rzeczownika vanitas utworzono przymiotnik: „wanitatywnywanitatywny”, którym określane są rzeczy i zjawiska kojarzone z przemijaniem, kruchością i nieuchronnością rozpadu.
Podobną ideę odnajdujemy np. w filozofii greckiej. U Platona (V/IV w. p.n.e.) postrzeganie życia ludzkiego jako kruchego bytu łączy się z przekonaniem o dualnej budowie świata, który składa się z idei oraz sfery materialnej, skażonej, niedoskonałej.
Pojmowanie egzystencji ludzkiej jako pełnej cierpienia i krótkotrwałej jest też cechą dzieł greckich i rzymskich stoików. Wprawdzie cnotliwe życie staje się sposobem na nieuleganie kaprysom FortunyFortuny, ale jednoznacznie negatywnie zostają ocenione takie wartości, jak bogactwo, uroda, zaszczyty itp.
Słownik
(łac.) los, przypadek; w mitologii rzymskiej bogini przeznaczenia i losu, bóstwo szczęścia i nieszczęścia; odpowiedniczką Fortuny w mitologii greckiej była Tyche
(gr. tópos koinós, łac. locus communis) – powtarzający się motyw, występujący w obrębie literatury i sztuki zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‑chrześcijańskiej. Wskazuje na jedność, ciągłość kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Topos budowany jest na zasadzie obrazu mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego okrętu w Kazaniach Skargi)
(łac. marność) – motyw obecny w literaturze i sztuce od starożytności, podkreślający marność i przemijanie wszystkiego, co jest materialne, przede wszystkim doczesność istnienia człowieka na ziemi
(łac. vanitas – marność) – epitet wskazujący na ulotność życia ludzkiego