Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Popularność motywu vanitas w baroku

RbW9nHtIubZlY1
Cornelis Norbertus Gysbrechts, Marność, przed 1683
Źródło: Rama, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Motyw vanitasvanitasvanitas należał do najczęściej podejmowanych w XVII‑wiecznej kulturze, przede wszystkim w literaturze, malarstwie i rzeźbie. W sztukach plastycznych odzwierciedlenie ludzkiej marności przejawiało się np. w popularności obrazów przedstawiających martwą naturę. Wśród rekwizytów mających w symboliczny sposób uzmysławiać odbiorcom ich przemijalność i kruchość znajdowały się klepsydry, czaszki, otwarte lub zamknięte księgi, dogasające świece, kwiaty, owady, instrumenty muzyczne, pieniądze i biżuteria. Bogactwo przedmiotów wypełniających te dzieła można także kojarzyć z typową dla baroku wystawnością i teatralizacją życia. Była to epoka okazałych uroczystości: wjazd ważnej osoby do miasta, ślub czy pogrzeb stawały się okazją do kosztownych ceremonii. Tej postawie towarzyszyła jednak przeciwna – w filozofii, publicystyce, sztuce czy literaturze podkreślano, że uleganie pragnieniu posiadania dóbr materialnych jest grzechem oraz że każdy człowiek to istota poddana pokusom. Nikłe znaczenie człowieka uwypuklano, podkreślając różnicę między nieskończonym Bogiem a marnymi ludźmi. Pisał o tym m.in. Jan Andrzej MorsztynJan Andrzej MorsztynJan Andrzej MorsztynPokucie w kwartaniekwartanakwartanie:

Jan Andrzej Morsztyn
Jan Andrzej Morsztyn Pokuta w kwartanie

O Boże, jakoż podnieść grzeszne oczy
Tam, gdzie Twoja moc wieczną światłość toczy!
Jam robak ziemnyJamJam robak ziemny, proch nożny, pies zgniły.
We mnie się wszytkie rynsztoki zrodziły.
Jam jest nieczystej białogłowy szmaty
KawalecnieczystejKawalec, wywóz miejskich ścierwów, a Ty
Jesteś, któryś jesta TyJesteś, któryś jest, wieczny, niepojęty,
Pan Bóg Zastępów, Święty, Święty, Święty!

1 Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Pokuta w kwartanie, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław 1988, s. 180–181.
kwartana
Jam
nieczystej
a Ty

Biblijne i antyczne źródła motywu vanitas

RZIRqixPMyTIm1
Vanitas – dzieło wykonane z wosku przedstawiające naturalnej wielkości głowę, z jednej strony twarz przypomina królową Elżbietę I, z drugiej strony znajduje się czaszka z wężem, pająkiem i larwami
Autor nieznany, ok. poł. XVIII wieku, Muzeum Nauki w Londynie
Źródło: dostępny w internecie: Wellcome Collection, licencja: CC BY 4.0.

Biblijny Hiob uosabia ludzką marność, słabość. Jednak w Piśmie Świętym idea vanitas jest obecna w wielu księgach, zwłaszcza w Księdze Koheleta, Mądrości Syracha, Księdze Izajasza czy w Psalmach. W pierwszej z wymienionych starotestamentowych ksiąg już na początku pojawia się sentencja, która w języku hebrajskim brzmi: Hawel hawelim hakol hawel. W łacińskim tłumaczeniu Biblii autorstwa św. Hieronima (Wulgata) słowa te oddano jako: Vanitas vanitatum et omnia vanitas, co w języku polskim ma swój odpowiednik w słowach: „Marność nad marnościami – wszystko marność”. Od rzeczownika vanitas utworzono przymiotnik: „wanitatywnywanitatywnywanitatywny”, którym określane są rzeczy i zjawiska kojarzone z przemijaniem, kruchością i nieuchronnością rozpadu.

Podobną ideę odnajdujemy np. w filozofii greckiej. U Platona (V/IV w. p.n.e.) postrzeganie życia ludzkiego jako kruchego bytu łączy się z przekonaniem o dualnej budowie świata, który składa się z idei oraz sfery materialnej, skażonej, niedoskonałej.

Pojmowanie egzystencji ludzkiej jako pełnej cierpienia i krótkotrwałej jest też cechą dzieł greckich i rzymskich stoików. Wprawdzie cnotliwe życie staje się sposobem na nieuleganie kaprysom FortunyFortunaFortuny, ale jednoznacznie negatywnie zostają ocenione takie wartości, jak bogactwo, uroda, zaszczyty itp.

Słownik

Fortuna
Fortuna

(łac.) los, przypadek; w mitologii rzymskiej bogini przeznaczenia i losu, bóstwo szczęścia i nieszczęścia; odpowiedniczką Fortuny w mitologii greckiej była Tyche

topos
topos

(gr. tópos koinós, łac. locus communis) – powtarzający się motyw, występujący w obrębie literatury i sztuki zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‑chrześcijańskiej. Wskazuje na jedność, ciągłość kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Topos budowany jest na zasadzie obrazu mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego okrętu w Kazaniach Skargi)

vanitas
vanitas

(łac. marność) – motyw obecny w literaturze i sztuce od starożytności, podkreślający marność i przemijanie wszystkiego, co jest materialne, przede wszystkim doczesność istnienia człowieka na ziemi

wanitatywny
wanitatywny

(łac. vanitas – marność) – epitet wskazujący na ulotność życia ludzkiego