Przeczytaj
Immunitet kontra przywilej
PrzywilejePrzywileje wywodziły się ze średniowiecznych immunitetówimmunitetów prawnych i ekonomicznych. Na ich mocy pan feudalny otrzymywał prawo do sprawowania władzy sądowniczej nad poddanymi w swoich dobrach oraz był zwalniany ze świadczeń na rzecz panującego, głównie z obowiązku płacenia podatków. Uprawnienia te dotyczyły jednak tylko osób, które posiadały ziemię na prawie rycerskim (została im ona nadana jako lenno). Znaczy to, że nie wszyscy przedstawiciele wyższej warstwy społecznej byli objęci przywilejem.
Po drugie immunitety miały charakter indywidualny, każdemu były wydawane z osobna. Jeśli przywileje dotyczyły większej grupy, to i tak ich zasięg był ograniczony terytorialnie (np. przywilej w Cieni z 1228 r. i przywilej w Lutomyślu z 1291 r. zostały wydane dla szlachtyszlachty małopolskiej). Dokument wydany w Koszycach przez Ludwika Węgierskiego po raz pierwszy obejmował cały kraj i rozciągał się na całą szlachtę.
Przywileje polityczne i ekonomiczne
Wydawane przez Jagiellonów przywileje zachowały wcześniejszy podział na polityczne i ekonomiczne. Stały się one punktem wyjścia do budowania silnej pozycji szlachty w państwie polskim, a później Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Zagwarantowały szlachcie prawa podstawowe. Spośród nich najważniejsze było to, które mówiło, że szlachcica nie można było osadzić w więzieniu lub skonfiskować mu majątku inaczej niż na podstawie prawomocnego wyroku sądowego.
Uprawnienia te stanowiły dużą różnicę w porównaniu z innymi państwami europejskimi. Dawały szlachcie znaczną niezależność i możliwość prowadzenia działalności politycznej bez potrzeby obawiania się represji ze strony króla. Wydane w późniejszych czasach dodatkowe dokumenty (przywileje cerekwicko‑nieszawskie i konstytucja nihil novi) zagwarantowały szlachcie możliwość udziału w życiu politycznym kraju i zapoczątkowały kształtowanie się polskiego parlamentaryzmu. Jednocześnie szlachta zyskiwała coraz większe znaczenie na płaszczyźnie gospodarczej. Rozwijające się szlacheckie folwarki oparte były na pańszczyźnianej pracy chłopa, którego stopniowo „przywiązywano” do ziemi poprzez ograniczenia jego praw do opuszczania wsi.
Ostatnim wielkim przywilejem wydanym na rzecz szlachty były artykuły henrykowskie (1573) i to zawarte w nich postanowienia ostatecznie ugruntowały jej pozycję polityczną, co w parze z dominacją na płaszczyźnie ekonomicznej zapewniło tej warstwie prymat w państwie polskim. Proces coraz większego uprzywilejowania szlachty można oceniać różnie, w zależności od tego, czy patrzymy na to z dłuższej czy krótszej perspektywy czasowej i z punktu widzenia króla, samej szlachty czy innych stanów.
Dlaczego król wydawał przywilej?
Realizacji szlacheckich postulatów dotyczących wydawania kolejnych przywilejów sprzyjała zasada elekcyjności tronu w Polsce od czasów bezpotomnej w linii męskiej śmierci Kazimierza Wielkiego. Wydanie dodatkowych uprawnień warstwie szlacheckiej następowało przy okazji negocjacji w sprawie wyboru kolejnego monarchy.
Drugą okolicznością, która sprzyjała wydawaniu przywilejów, były wojny. W Polsce przez długi czas główną siłę zbrojną stanowiło pospolite ruszeniepospolite ruszenie. Często trzeba było je motywować do walki, oferując nowe prawa. Zazwyczaj wydanie przywileju następowało na drodze ścierania się interesów króla i warstwy szlacheckiej. Choć monarcha niechętnie odnosił się do nadawania większych uprawnień szlachcie – mając świadomość, że prowadzi to do uszczuplenia jego kompetencji – i tak w końcu musiał iść na ustępstwa. Z drugiej strony uprzywilejowanie szlachty było też z perspektywy króla formą wykorzystywania jej przeciw wzrastającemu w siłę możnowładztwu, które często było postrzegane jako stanowiące większe zagrożenie dla władzy królewskiej niż ogół szlachecki. Przywileje stanowiły zatem efekt działania różnych sił w państwie polskim: króla, szlachty i możnowładztwa.
Jak wyglądał przywilej?
Przywileje wydawane były przez króla i to on zwracał się do szlachty. Treść dokumentu ustalano wcześniej, a jego nadanie następowało w czasie uroczystego spotkania władcy z przedstawicielstwem szlachty. Zdarzało się, że przywileje były wydawane w jednym mieście, a następnie potwierdzane w innym, i stąd nazwa m.in. przywilejów jedlneńsko‑krakowskich czy cerekwicko‑nieszawskich. W pierwszej części dokumentu król mówił o swoich motywach, które pchnęły go do jego wydania:
Oznajmujemy niniejszym pismem wszystkim w powszechności, którym o tym wiedzieć należy, że zważywszy bacznie wierność stateczną i przychylność, jaką mieszkańcy naszego królestwa polskiego zalecili się nam w wielu wyprawach i wojnach, które w własnej i królestwa obronie i dla odparcia napaści nieprzyjaciół, za łaską Bożą prowadziliśmy zwycięsko i szczęśliwie; niemniej powolność i gorliwość, z jaką wszędzie i zawsze wykonywali nasze żądania, nie bez narażania własnego zdrowia i majątków; z tych względów i z uwagi na inne zasługi, godne naszej królewskiej łaski i szczodroty, chcąc zwłaszcza wynagrodzić wspaniale i po królewsku ich życzliwe i uprzejme chęci, jakie okazali synom moim, dostojnym książętom Władysławowi i Kazimierzowi, z których jednego, na wydane z naszej strony wezwanie, który im do rządów zdawać im się będzie zdatniejszym, przyrzekli po moim zgonie wziąć za króla swego i pana [...].
Przywilej składał się zasadniczo z dwóch części. W pierwszej władca potwierdzał wcześniej wydane prawa, w drugiej wymieniał te, które nadawał (m.in. zasada neminem captivabimus nisi iure victum - nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego):
[...] uznajemy, wznawiamy i potwierdzamy mocą niniejszego przywileju wszystkie prawa i swobody, które im [szlachcie] z dawna, przy koronacji naszej, i później w różnych okolicznościach i czasach nadaliśmy, albo które inni królowie i książęta, nasi poprzednicy i prawi dziedzice królestwa polskiego, od najdawniejszych czasów im nadawali. [...]
[...] przyrzekamy najuroczyściej, że żadnego obywatela [rycerza] osiadłego za popełnioną winę lub przestępstwo nie będziemy więzić i karać nie dozwolimy, aż gdy o nim sądowo i dowodnie przekonanym [zostaniemy] […].
Dokument kończył się stwierdzeniem, kiedy go wydano, gdzie i kto był świadkiem tego wydarzenia. Przywilej jedlneński został:
Dan w Jedlny, w sobotę przed niedzielą pierwszą postu, roku pańskiego tysięcznego czterechsetnego trzydziestego. W obecności wielebnych w Chrystusie ojców wielmożnych i szlachetnych, Wojciecha, świętego kościoła gnieźnieńskiego arcybiskupa i prymasa, Zbigniewa krakowskiego, Jana włocławskiego, Stanisława poznańskiego i Jana chełmskiego.
Określ, z którego stanu były osoby obecne przy wydaniu przywileju.
Celem potwierdzenia wiarygodności dokumentu król zawieszał przy nim swoją pieczęć majestatyczną. Obok niej zamieszczano pieczęcie wszystkich osób, które były świadkami jego wydania.
Policz, ilu było świadków wydania przywileju jedlneńskiego.
Przywileje stanowiły fundament ustroju Polski i dlatego były bardzo starannie przechowywane. Po raz pierwszy kodyfikacji wszystkich przywilejów dokonał kanclerz koronny Jan Łaski w swoim statucie z 1506 r. Nie wszystkie zachowały się do naszych czasów w wersji oryginalnej. Niektóre są znane z odpisów i kolejnych wydań.
Określ, jakie herby znajdują się nad osobą władcy. Co one oznaczają?
Słownik
(łac. immunitas - wolność od obowiązków) przywilej wyłączający terytoria lenników spod władzy sądowniczej i ekonomicznej króla
(łac. privilegium - prawo wyjątkowe) dokument o znaczeniu prawnym, na mocy którego nadawano specjalne uprawnienia grupie społecznej
(z łac. magnatus – możnowładca, wielki) najwyższa warstwa szlachty, wyodrębniona na podstawie majątku, wykształcenia, kultury; nie była prawnie określona
polegało na powołaniu pod broń całej męskiej ludności danego państwa lub jego części
(niem. slahta - ród) warstwa społeczna wywodząca się w społeczeństwie feudalnym ze stanu rycerskiego, wyróżniona pod względem prawnym, politycznym i ekonomicznym (przywileje nadawane przez władców, dziedziczne prawo do ziemi)
Słowa kluczowe
przywilej szlachecki, parlamentaryzm polski, szlachta, Polska w XIV–XV w.
Bibliografia
Maria Bogucka, Kazimierz Jagiellończyk i jego czasy, Warszawa 1981.
Adolf Pawiński, Sejmiki ziemskie: początek ich i rozwój aż do ustalenia się udziału posłów ziemskich w ustawodawstwie sejmu walnego 1374‑1505, Warszawa 1895.
Wiek V–XV w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska‑Bondaruk, Warszawa 1999.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.