Henryk Vogler Tadeusz Różewicz

Spróbujmy więc określić podstawowe (można je nazwać brzmieniowymi, choć, oczywiście, nie chodzi w tym wypadku o akustykę) elementy tej poetykipoetykapoetyki i ich znaczenie jako wyrazu pewnej postawy filozoficznej.
Jednym z pierwszych elementów – nazwijmy je dla ułatwienia: formalnymi – na który trzeba zwrócić uwagę, jest luźny, jakby nie kontrolowany i ciągnący za sobą dość swobodne skojarzenia, a więc niejako „samopiszący się” tok wiersza. Różewicz jest tu twórcą – a przynajmniej współtwórcą – systemu wersyfikacyjnego nazywanego przez badaczy „czwartym metrummetrummetrum poezji polskiej”, którego istotą – po strukturze sylabicznejsylabizmsylabicznej, sylabotonicznejsylabotonizmsylabotonicznej i tonicznej – jest zapis struktury mówionego języka potocznego.
[…] Charakter tego wiersza jest często głównie opisowy. Automatyczny jakby rytm obrazów przesuwających się jeden po drugim, jak w epidiaskopieepidiaskopepidiaskopie, w ten sposób, że z jednego wypływa niemal samorzutnie następny, nieoczekiwany, a jednak logiczny – zmierza do możliwie ścisłego odtworzenia przedstawianego przedmiotu niejako ze wszystkich stron.
[…] Ta konstatacja pozwala ustalić drugą zasadniczą cechę omawianej poetyki: stosowanie w szerokim zakresie języka kolokwialnego, budowanie wiersza, a także prozy poetyckiej nie tylko ze słów najbardziej szarych, obiegowych, spospolitowanych, ale również z tego samego rodzaju rytmu, składni, intonacji. […]
Elementy ludowości w poezji Różewicza (oczywiście, jest to ludowość trochę przekorna, jak wiele w tej twórczości), mają znaczenie strukturalne, wyznaczają rytm i swoistą melodykę danego utworu. Polegają one głównie na stosowaniu takich środków poetyckich jak anaforyanaforaanafory, paralelizmyparalelizmparalelizmy, powtórzenia, które nadają utworowi charakter recytatywnyrecytatywrecytatywny, pieśniowy […]. W poetyce Różewicza bardzo ważną rolę ekspresywną odgrywa brutalność języka, wyrażająca się dosadnym słownictwem, atakującym wyobraźnię z gwałtowną siłą i dynamiką […].

1 Źródło: Henryk Vogler, Tadeusz Różewicz, Warszawa 1972, s. 127–143.

Andrzej Skrendo Wstęp

Fundamenty poetyki Różewicza tworzą tomy Niepokój (1947) i Czerwona rękawiczka (1948). Dziś uważa się, że otwierają one także pewną nową epokę w poezji polskiej. [...] Przekonania estetyczne, które towarzyszyły Różewiczowi na początku drogi twórczej, dobrze objaśnia wiersz Księżyc świeci z Czerwonej rękawiczki:

Księżyc świeci
pusta ulica
księżyc świeci
człowiek ucieka

księżyc świeci
człowiek upadł
człowiek zgasł
księżyc świeci

księżyc świeci
pusta ulica
twarz umarłego
kałuża wody

Tekst ten ma ciekawą genezę. W szkicu Do źródeł Różewicz przypomina o swym spotkaniu z Tadeuszem Borowskim na zjeździe młodych pisarzy w 1948 roku w Nieborowie:

Rozmawialiśmy wtedy o różnych rzeczach i o poezji. Borowski zastanawiał się, czy w wierszach można jeszcze używać takich zwrotów, jak np. „księżyc świeci”. „...z tego się wierszy nie zrobi - co?” - zapytał. „Nie wiem - odpowiedziałem - ale spróbować można”: Pamiętam, że po powrocie ze zjazdu w Nieborowie zabrałem się do wykonania zadania.

Jak wykonał swe zadanie? Redukcja składni i słownika, kontrast, który polega na tym, że o zdarzeniu tragicznym (a takim jest śmierć) opowiada się suchym, beznamiętnym, sprawozdawczym językiem - rzucają się w oczy od razu. [...] Socrealizm nie był [...] dla Różewicza po prostu okresem oporu. W jakimś sensie, w pewnym stopniu, postulaty oficjalnej poetyki kulturalnej wziął on za dobrą monetę. Poetyka jego wierszy nie zmienia się mocno, choć bez wątpienia ubożeje. Wiersze się ujednoznaczniają. Inna jest tematyka, co sygnalizują już nawet tytuły niektórych utworów (np. Troskliwość robotnicza o wspólne). [...]
Rok 1956 jako data graniczna w rozwoju twórczości Różewicza to chyba jedyna w miarę pewna cezura. [...] Różewicz od początku swej twórczości używa wiersza wolnego, jest to tzw. wiersz skupieniowy, emocyjny, syntagmatycznysyntagmatyczne związkisyntagmatyczny czy po prostu różewiczowski. Rzadko zaś używa wiersza regularnego - w zasadzie tylko dla celów stylizacyjnych. [...] Różewicz odrzuca zatem tradycję muzyczności na rzecz malarstwa. [...]
Odrzuca również pojmowanie poezji jako języka metaforycznego, ozdobnego. [...]

[Różewicz po roku 1956 - dop. DM] znajduje wiele nowych tematów i odrywa się od tematyki wojennej. Staje się diagnostą dylematów rodzącej się globalnej cywilizacji. [...] Inny znak rozpoznawczy Różewicza w omawianym okresie to konstrukcje kolażowe. [...]
Zmiany dokonujące się po 1989 roku Różewicz witał w swoim stylu - sceptycznie i z dystansem, [...] Zwróćmy uwagę na trzy zjawiska charakterystyczne dla twórczości pisarza w tym okresie. Po pierwsze: powrót do tematyki wojennej. [...] Kwestia druga, wywołujące równie wiele kontrowersji, to krytyka kultury masowej [...] [Różewicz - dop. DM] wraz z upływem lat [...] wchodził w pewną przygotowaną dla niego rolę: Starego Poety. czy może raczej Starego Mistrza. Ale nie chciał jej wypełniać. Bronił się, wymykał, szukał ucieczki. [...] To trzeci problem [...].

fun Źródło: Andrzej Skrendo, Wstęp, [w:] Tadeusz Różewicz, Wybór poezji, oprac. A. Skrendo, Wrocław 2016, s. LXXX.

Manifest literacki

Manifest literacki - opublikowane [...] założenia programowe i postulaty ideowo‑artystyczne [...] mające charakter odezwy do czytającej publiczności. Manifest literacki stanowi bądź teoretyczne uogólnienie uprzedniej praktyki twórczej [...] bądź zapowiedź [...] twórczości określonego typu.

ost Źródło: Manifest literacki, [w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 267–268.