O autorze

RaK5SQMJM7BMm

Obraz przedstawia portret Jana Kasprowicza. Jest to tęgi mężczyzna w średnim wieku. Ma długą brodę i duże wąsy, mocne brwi, bujne włosy na głowie. Jest osobą tęgą. Na portrecie ubrany w garnitur.

Jan Kasprowicz (1860–1926) był jednym z niewielu polskich poetów chłopskiego pochodzenia, którzy na przełomie wieków zaistnieli w świadomości czytelniczej. W 1888 roku ukazał się pierwszy tom jego poezji, w którym artysta zawarł cykl Z chałupy zainspirowany realiami społecznymi rodzinnej wsi kujawskiej. W latach 90. zwrócił się ku poetyce impresjonizmu i symbolizmu, czego efektem był między innymi tom Krzak dzikiej róży (1898). W wydanym w 1902 roku zbiorze hymnów Ginącemu światu, który otwiera najciemniejszy okres w twórczości poety, odnajdujemy zalążki ekspresjonizmuekspresjonizmekspresjonizmu. W cyklu Hymnów poetyka ekspresjonizmu znajduje najpełniejsze odwzorowanie: dominują w nich lęk, zwątpienie, bunt przeciwko wszechogarniającemu złu, ale i przeczucie nadchodzącej katastrofy świata i człowieka. W późniejszych utworach Kasprowicz powoli odchodził od katastroficznej tonacji, by pod koniec życia skierować się ku afirmacji świata i życia (m.in. Księga ubogich, 1916).

Rozwój ekspresjonizmu

Schyłek XIX wieku w wielu krajach Europy wiązał się z szybkimi przemianami życia społecznego, czemu towarzyszyły katastrofalne w skutkach kryzysy ekonomiczne. Przyspieszający z roku na rok proces industrializacji wzbudzał strach. Społeczeństwo stawało się coraz bardziej narażone na gwałtowne, zbiorowe emocje. Odpowiedzią sztuki na panujący wówczas nastrój niepewności był ekspresjonizm – kierunek stawiający na indywidualizm twórcy, buntujący się przeciw postępującej mechanizacji życia, głoszący prymat wartości moralnych nad technologią i pieniądzem. Twórczość ekspresjonistów wychodziła poza ustalone normy, cechowała ją przesada, używanie silnych środków wyrazu.
Większość XIX‑wiecznych kierunków literackich docierała do Polski z pewnym opóźnieniem. Jednak w przypadku ekspresjonizmu rodzimi twórcy działali równolegle do europejskiego świata artystycznego. Dotyczyło to tylko kilku pisarzy, lecz ich wkład w rozwój nowej estetyki był niepodważalny. Szczególnie istotną rolę odegrał Stanisław Przybyszewski (1868–1927), który w latach 90. XIX wieku przebywał w Berlinie i współtworzył tamtejszą bohemę artystyczną. Gdy w 1898 roku przyjechał do Krakowa, kontynuował rozpoczętą drogę artystyczną, inspirując zaprzyjaźnionych literatów, między innymi Tadeusza Micińskiego (1873–1918) i Jana Kasprowicza (1860–1926).

Rb8r6W7ITK839

Rysunek przedstawia abstrakcję. Ukazany jest na nim potwór ze szponami. W prawym, dolnym rogu znajduje się podpis "Miałem się Bogu spowiadać... Nie będę itd. T. Miciński. 10 I 1023 Witkacy".

Przybyszewski wywarł wpływ nie tylko na twórczość literacką Jana Kasprowicza, lecz także na jego życie. Zamieszkał u autora Krzaka dzikiej róży na specjalne zaproszenie. Wkrótce jednak wizyta przerodziła się w prawdziwy dramat dla gospodarza – Przybyszewski wdał się w romans z Jadwigą, jego żoną. Kochankowie odjechali, zostawiając pod opieką poety dwie córki: Janinę i Annę. To wydarzenie wyznacza istotną cezurę w twórczości Kasprowicza. Wtedy właśnie powstaje Dies irae – jeden z najbardziej przejmujących utworów artysty, pełen sugestywnych środków poetyckich, które później stały się charakterystyczne dla poetyki ekspresjonizmu.

R1OUA8c5Tjm04

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna siedzi na fotelu, ma opuszczoną głowę i ma spuszczone oczy. W dłoniach trzyma małą książkę. Mężczyzna ma niestarannie ułożone włosy. Jest brodaty. Ubrany jest w garnitur.

Hiperboliczna wizja

W hymnie Dies irae Jan Kasprowicz odwołał się do motywu Sądu Ostatecznego – chrześcijańskiej wizji końca świata, w której po dopełnieniu się dziejów Bóg przychodzi na ziemię, by sądzić ludzi. Sądny dzień ukazany w utworze różni się jednak od biblijnego opisu z Apokalipsy św. Jana. W ujęciu poety ma skrajnie pesymistyczne zabarwienie – podmiot liryczny traci nadzieję na zbawienie, a świat stacza się w otchłań. Znane z Pisma Świętego postaci i wydarzenia zostają poddane kontrowersyjnej, wręcz obrazoburczej reinterpretacji. Bóg jest sędzią niesprawiedliwym, lubującym się w karaniu stworzenia, Chrystus cierpi na darmo, a Ewa staje się kochanką szatana. Środkiem stylistycznym, który dominuje w opisie rzeczywistości przedstawionej w utworze, jest hiperbolahiperbolahiperbola:

Opisywane przez Kasprowicza obrazy są celowo przerysowane dla zwiększenia ładunku emocjonalnego. Wizje zagłady ilustrują stan wewnętrzny podmiotu wypowiedzi. Przywoływane w hymnie przerażające symbole mają w plastyczny sposób wyrazić kondycję człowieka przeżywającego osobistą tragedię. Prywatny kataklizm nabiera jednak cech kosmicznych, staje się uniwersalny i odzwierciedla los każdego człowieka. Tym można również tłumaczyć pojawienie się utworze biblijnego Adama.

R1FHBSssPctho1

Ilustracja przedstawiająca akt kobiecy. Kobieta stoi w cieniu, oparta o ścianę. Ubrana jest w długą, czarną szatę, rozpiętą na piersiach, odsłaniającą nagie piersi i brzuch. Na ramionach trzyma ogromnego węża.

Kasprowicz przywołuje także postać Ewy, która w Księdze Rodzaju uległa podszeptom szatana i zjadła zakazany owoc, za co ludzie zostali wygnani z raju. Grzech pierwszej matki zostaje w Dies irae spotęgowany. Ewa jest przedstawiona jako lubieżna kobieta, która znajduje rozkosz w grzechu, obcując z wężem symbolizującym diabła:

Grzech Ewy jest przywoływany w utworze wielokrotnie, a tragedia Adama wydaje się nie mieć końca, podobnie jak wymierzane przez Boga kary. Nadszedł bowiem gniewu nieskończony dzień.

Przeciwieństwa i sprzeczności

Poszczególne elementy wizji opisanej w Dies irae silnie ze sobą kontrastują. Kasprowicz zestawia istoty o skrajnie odmiennych cechach. Obok umęczonego, miłosiernego Chrystusa z cierniową koroną stawia dumnego i surowego Boga, który bezlitośnie skazuje ludzi na potępienie. Zdradzony i nieszczęśliwy Adam zostaje zaś przeciwstawiony rozwiązłej i odurzonej grzechem Ewie. Charakterystyka postaci jest także sprzeczna wewnętrznie. Zwłaszcza wizerunek Boga został oparty na antytezachantytezaantytezach – podmiot liryczny tytułuje Go „miłosiernym” i „sprawiedliwym”, by zaraz nazwać „Ojcem rozpusty” i „przyczyną grzechu i zemsty”. Szczególną rolę pełnią w utworze cytaty z Biblii i innych tekstów religijnych. Już na początku zostaje zestawiony złowieszczy zwiastun apokalipsy (Trąba dziwny dźwięk rozsieje) z wersem utworu o konotacjach jednoznacznie pozytywnych – kolędą Franciszka Karpińskiego (1741–1825) Pieśń o Narodzeniu Pańskim (znaną jako Bóg się rodzi). Kasprowicz przekształca jednak sens fragmentu, zmieniając czasowniki z formy teraźniejszej na czas przyszły dokonany: już nie ogień krzepnie, blask ciemnieje, lecz ogień skrzepnie, blask ściemnieje. Za sprawą tego zabiegu niewinne słowa kolędy zyskują złowieszczy wydźwięk. Kasprowicz nawiązuje także do biblijnych psalmów wyrażających chwałę i uwielbienie Boga. Słowa A ty, psalmisto Pański, nastrój harfę swoją / już na ostatni ton! zestawione z wyobrażeniami zagłady ujawniają sprzeczność między wizerunkiem Stwórcy troszczącego się o swoich wiernych a przedstawionym w Dies irae okrutnym sędzią. Śpiew milknie, rozpoczyna się bowiem czas gniewu. Wspomniana zostaje świątynia, której zasłona rozdziera się na dwoje. To czytelne nawiązanie do fragmentu Ewangelii łączącego podobne wydarzenie mające miejsce w Świątyni Jerozolimskiej z momentem śmierci Jezusa na krzyżu. Rozdarcie zasłony w Dies irae wcale nie zwiastuje wszak zmartwychwstania:

Dla wzmocnienia ekspresji Kasprowicz operuje ponadto oksymoronamioksymoronoksymoronami, takimi jak „niesłyszące ucho”, „niewidzące oko”. W Dies irae istotne są również barwy opisywanego krajobrazu, z których szczególnie widoczne są czerń i czerwień. Silnie ze sobą kontrastują - nie są to stonowane odcienie, lecz kolory krzykliwe, agresywne. Wersyfikacja hymnu jest nieregularna. Kasprowicz nie przykłada wagi do równomiernego rozkładu sylab i dobiera słowa ze względu na ich ładunek emocjonalny. Stosuje rymy, lecz odległość między nimi wynosi niekiedy nawet ponad dziesięć wersów. Wszystko to sprawia, że aby w pełni zrozumieć Dies irae, nie można przybrać całkowicie zdystansowanej postawy – konieczna jest próba wczucia się w nastrój wpisany w słowa utworu.

Rj9wScwKZxw8A

Ilustracja przedstawia obraz abstrakcyjny. Znajdują się na nim poplątane ciała, złączone w jedną całość. Ciała zdają się leżeć jedno na drugim, tworząc pagórek.

Słownik