Sądowa kontrola prawa

W okresie powojennym, aby zabezpieczyć ustawy konstytucyjne wprowadzające ochronę praw mniejszości przed chwilowymi działaniami partii rządzącej i w ten sposób chronić państwo prawa, postanowiono wprowadzić do systemów politycznych sądy konstytucyjne. Ich celem miała być ochrona praw fundamentalnych, zawartych w umowach międzynarodowych i konstytucjach państw demokratycznych.

We współczesnych państwach demokratycznych władza sądownicza, czyli trzecia władza, ma jasno określone zadania. Głównym jest kontrola działań legislatywy i egzekutywy w demokratycznym państwie prawa. Obszary kontrolowane przez władzę sądowniczą w państwie demokratycznym przedstawia poniższy schemat. Wskazuje on na funkcje różnych organów władzy sądowniczej, Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, które mają prawo tzw. kontroli bezpośredniej.

Inną, równie ważną funkcję w państwach demokratycznych pełnią sądy konstytucyjne. Trybunał Konstytucyjny w Polsce rozpoczął swoją działalność w roku 1987. Początkowo, przed uchwaleniem Konstytucji RP, jego orzeczenia nie były ostateczne. W okresie schyłkowego PRL‑u obowiązywała zasada, że posłowie reprezentujący suwerena mają głos ostateczny. Po uchwaleniu konstytucji zostały wprowadzone przepisy przejściowe. Sejm mógł w dalszym ciągu większością $\frac{2}{3}$ głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów odrzucić orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niekonstytucyjności ustaw, które zostały uchwalone przed uchwaleniem Konstytucji RP. Zasada ta obowiązywała do roku 1999, ale dotyczyła tylko ustaw uchwalonych przed wejściem w życie Konstytucji RP.

Po uchwaleniu Konstytucji RP w 1997 roku Trybunał Konstytucyjny stał się jednym z najważniejszych organów kontroli prawa w Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z poniższym schematem konstytucyjność prawa mogą kontrolować organy wewnątrzparlamentarne, których zadaniem jest niedopuszczenie do uchwalenia niezgodnych z konstytucją ustaw, lub systemy pozaparlamentarne, które kontrolują już ustanowione prawo. Systemy pozaparlamentarne mają na celu ochronę praw fundamentalnych w sytuacji nadużywania przez większość parlamentarną swojej liczebnej przewagi.

System kontroli konstytucyjności prawa

Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny w Polsce wpisuje się w model pozaparlamentarny i jest przykładem sądu konstytucyjnego.

Skład

Sposób powoływania sędziów Trybunału Konstytucyjnego powinien zapewnić ich niezależność od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Dziewięcioletnia kadencja, czyli dłuższa niż dwie kadencje parlamentu, powinna gwarantować, że sędziowie Trybunału mogą być wybierani przez różne politycznie składy sejmu. Brak możliwości reelekcjireelekcjareelekcji jest gwarantem uniezależnienia sędziów Trybunału od decyzji legislatywy. Zgodnie z polską konstytucją sędziami Trybunału Konstytucyjnego powinni być wybierani najlepsi polscy prawnicy. Tradycją wyborów do Trybunału było powoływanie na jego sędziów profesorów prawa z najlepszych polskich uczelni. Również powoływanie prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego jest, zgodnie z konstytucją, podkreśleniem niezależności tej instytucji. Personalnie kandydatów na te stanowiska proponuje Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Prezydent wybiera prezesa i wiceprezesa spośród trzech kandydatów, ale jest ograniczony w swoich decyzjach. Nie można także zapomnieć o odpowiedzialności sędziów. Tu również konstytucja gwarantuje im niezawisłość. Zgodnie z nią odpowiadają przed Zgromadzeniem Ogólnym Sędziów Trybunału Konstytucyjnego.

Odpowiedzialność

Kompetencje

Jak można zauważyć powyżej, rola Trybunału Konstytucyjnego w Polsce jest związana z kontrolną funkcją społeczeństwa nad rządzącymi. Trybunał występuje w interesie obywateli, którzy przyjęli konstytucję w referendum. Jego zadaniem jest chronienie wartości konstytucyjnych przed działaniami większości rządzącej, która czasami może chcieć dla własnych celów politycznych „naginać konstytucję”. W dwudziestoleciu międzywojennym jedną z przyczyn kryzysu i demontażu demokracji w państwach europejskich był brak sądowej kontroli działań legislatywy i egzekutywy.

Gwarancją niezależności są również podmioty uprawnione do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału. Należą do nich przedstawiciele wszystkich trzech władz.

Skład orzekający

Do Trybunału Konstytucyjnego trafiają sprawy o różnym znaczeniu. Mogą to być skargi konstytucyjneskarga konstytucyjnaskargi konstytucyjne, które mają znaczenie dla konkretnego obywatela, ale nie zawsze muszą nieść ze sobą skutki prawne wykorzystywane do interpretacji prawa. Innymi sprawami trafiającymi do Trybunału Konstytucyjnego mogą być wnioski o uznanie ustawy za niezgodną z konstytucją, które mają już znaczenie dla wszystkich.

Trybunał może orzekać w różnych składach.

Działalność

Trybunał Konstytucyjny jest instytucją weryfikującą kompatybilność polskiego i międzynarodowego systemu prawnego.

W przypadku orzekania o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją RP Trybunał Konstytucyjny może prowadzić kontrolę:

R1PL6qIKfV6Yv

Grafika przedstawia schemat hierarchiczny. Na samym szczycie znajduje się hasło kontrola. Od niego, w dół prowadzą dwie linie do haseł: następcza i prewencyjna. Od hasła następcza prowadzą w dół kolejne dwie linie do pojęć: abstrakcyjna i konkretna.

Jak wynika ze schematu, Trybunał Konstytucyjny może wydać orzeczenie zarówno po uchwaleniu ustawy czy zarejestrowaniu partii politycznej (kontrola następcza), jak i w trakcie trwania procedur (kontrola prewencyjna). Jeśli chodzi o proces ustawodawczy, tylko Prezydent RP ma prawo zgłoszenia swoich wątpliwości w zakresie zgodności procedowanego prawa z konstytucją oraz prawo kontroli prewencyjnej. Pozostałe uprawnione podmioty mogą wystąpić z wnioskiem o kontrolę następczą. Kontrola abstrakcyjnakontrola abstrakcyjnaKontrola abstrakcyjna dotyczy np. badania zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją RP. Kontrola konkretnakontrola konkretnaKontrola konkretna to wydawanie orzeczeń w sprawie sporów kompetencyjnych czy skarg konstytucyjnych.

Postępowanie przed TK wszczynane jest zawsze na wniosek, w wyniku pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej. Trybunał nigdy nie wszczyna postępowania z urzędu. Rozprawy są jawne. Jawność może być wyłączona ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę tajemnicy państwowej. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne. Oznacza to ich prawomocność formalną (niezaskarżalność) oraz materialną (niewzruszalność). Orzeczenia TK stwierdzające niezgodność aktu normatywnego lub normy prawnej powodują utratę mocy obowiązującej danego aktu bądź stosowanej normy. Akt niezgodny z konstytucją przestaje obowiązywać albo w momencie ogłoszenia orzeczenia lub w terminie określonym przez Trybunał. W przypadku ustaw nie może on przekroczyć 18 miesięcy od dnia ogłoszenia, w przypadku innych aktów prawnych – 12 miesięcy.

Obszary działań podejmowanych przez TK

Słownik