Organy kontroli państwowej i ochrony prawa nie sprawują w Polsce ani władzy ustawodawczej, ani wykonawczej, ani sądowniczej. Ich zadaniem jest przede wszystkim czuwanie, by organy sprawujące władzę czyniły to z zachowaniem zasady praworządności, będącej gwarantem poprawnego funkcjonowania państwa demokratycznego i ochrony praw jednostki. Organom kontroli państwowej i ochrony prawa, ze względu na ich odmienną naturę, poświęcony jest odrębny rozdział Konstytucji RP. Ustawa zasadnicza do organów kontroli państwowej i ochrony prawa zalicza Najwyższą Izbę Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Krajową Radę Radiofonii i Telewizji.

Najwyższa Izba Kontroli

RFndhv9u8I2OI1

Zdjęcie przedstawia fronton dużego, wielopiętrowego gmachu Najwyższej Izby Kontroli w Warszawie. Po jego bokach są dwa skrzydła budynku.

We współczesnych państwach demokratycznych powoływane są wyspecjalizowane, fachowe, mające organizacyjną odrębność i niezależność od struktur rządowych organy państwowe, których podstawowym zadaniem jest kontrola rządu i administracji zorientowana na kwestie finansów. W Polsce organem takim była i jest Najwyższa Izba Kontroli. Została ona utworzona w 1923 r. na mocy postanowień Konstytucji marcowej, po drugiej wojnie światowej reaktywowano ją w 1957 r. jako organ podległy Sejmowi RP, a w 1976 r. podporządkowano rządowi. W 1980 r. powrócono do niezależności NIK od rządu i powiązania z sejmem. Obecnie Izba funkcjonuje na podstawie konstytucji oraz ustawy z 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli.

Konstytucja RP w art. 202 określa Najwyższą Izbę Kontroli jako naczelny organ kontroli państwowej, podległy sejmowi i działający na zasadzie kolegialnościkolegialnośćkolegialności. Do NIK należy więc całokształt kompetencji dotyczących kontroli państwowej, rozumianej jako badanie działalności organów administracji i współdziałających z nimi jednostek, dokonywanej przez fachowy organ zewnętrzny, niezależny od rządu, powiązany bezpośrednio z sejmem. Podległość sejmowi wyraża się w uprawnieniach parlamentu wraz z jego prezydium do kształtowania składu personalnego NIK oraz w poddaniu merytorycznej działalności Izby potrzebom efektywnego sprawowania kontroli sejmowej.

Pracownicy NIK w ramach dokonywanej kontroli mają prawo swobodnego dostępu do obiektów i pomieszczeń jednostki kontrolowanej, prawo wglądu do dokumentów, żądania wyjaśnień, wzywania i przesłuchiwania świadków itp.

Wyniki kontroli przedstawiane są w protokole kontroli. Sporządzane jest także wystąpienie pokontrolne, zawierające ocenę działalności podmiotu kontrolowanego oraz wnioski i uwagi w sprawie usunięcia ewentualnie stwierdzonych nieprawidłowości. Wystąpienie pokontrolne przekazywane jest jednostce kontrolowanej, która musi poinformować NIK o sposobie wykorzystania uwag i wniosków zawartych w wystąpieniu. W przypadku gdy wyniki kontroli uzasadniać będą podejrzenie popełnienia przestępstwa, NIK zawiadamia o tym organy powołane do ich ścigania. Może także wskazać na potrzebę wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zwolnienia z zajmowanego stanowiska.

Zgodnie z art. 204 ust. 1 Najwyższa Izba Kontroli ma obowiązek regularnego przedkładania sejmowi analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów. Jest to podstawowe zadanie NIK, dostarczające sejmowi fachowych ocen dotyczących realizacji polityki finansowej państwa. Ponadto NIK ma konstytucyjny obowiązek przedstawiania sejmowi informacji o wynikach kontroli, wniosków i wystąpień oraz corocznego sprawozdania ze swojej działalności.

NIK o wynikach kontroli informuje także Prezydenta RP i Prezesa Rady Ministrów, natomiast terenowe delegatury NIK przedstawiają wyniki ważniejszych kontroli właściwym wojewodom.

Rzecznik Praw Obywatelskich

Geneza urzędu

Koncepcja instytucji czuwającej nad prawidłowością działania administracji powstała w Szwecji. Tam też na początku XVIII w. wprowadzony został urząd ombudsmana, przyjęty następnie w innych państwach europejskich.

We współczesnych państwach ombudsman jest samodzielnym organem państwowym, wyraźnie oddzielonym od administracji i sądownictwa, lecz powiązanym z parlamentem (zadania tego organu mieszczą się w ramach funkcji kontrolnej parlamentu), mającym najczęściej status konstytucyjny. Jego głównym zadaniem jest wysłuchiwanie skarg obywateli na nieprawidłowe działania organów państwowych (przede wszystkim administracji), podejmowanie kroków naprawiających naruszenia oraz informowanie parlamentu o stanie praworządności w państwie. Jest to organ łatwo dostępny dla obywateli, posługujący się maksymalnie odformalizowanymi metodami działania, lecz nie ma możliwości samodzielnego i władczego rozstrzygania spraw.

Instytucja ombudsmana w Polsce wprowadzona została, obowiązującą do dziś, ustawą z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (taką nazwę nadano polskiemu ombudsmanowi). Rzecznik Praw Obywatelskich jest odrębnym i samodzielnym organem ochrony prawa, niezależnym od pozostałych organów, powiązanym z sejmem.

Wybór RPO

RtvovIrOf86OO1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Twarz mężczyzny jest owalna, włosy ciemne, krótko ostrzyżone. Mężczyzna ma okulary w czarnych, plastikowych oprawkach. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Mężczyzna siedzi na tle ściany z napisem: infolinia obywatelska 800676676.

Kandydat na Rzecznika Praw Obywatelskich zgodnie z ustawą powinien mieć obywatelstwo polskie, wyróżniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na walory moralne i wrażliwość społeczną.

Rzecznik Praw Obywatelskich jest powoływany przez sejm za zgodą senatu (art. 209 ust. 1). Prawo zgłoszenia kandydatury mają marszałek sejmu oraz grupa co najmniej 35 posłów. Wyboru rzecznika dokonuje sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Uchwała sejmu jest przekazywana senatowi, który w ciągu miesiąca podejmuje w tej sprawie uchwałę. Senat podejmuje uchwałę w sprawie wyrażenia zgody zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Niepodjęcie uchwały w ciągu miesiąca oznacza wyrażenie zgody na osobę proponowaną przez sejm. W przypadku odmowy wyrażenia zgody procedura zostaje ponowiona i sejm musi powołać na stanowisko rzecznika inną osobę.

Rzecznik jest powoływany na pięcioletnią kadencję. Ta sama osoba może być wybrana ponownie tylko jeden raz. Rzecznik jest organem jednoosobowym, a swoje zadania wykonuje przy pomocy pracowników Biura Rzecznika Praw Obywatelskich.

Niezawisłość i niezależność

Zgodnie z art. 210 Konstytucji RP rzecznik jest niezawisły i niezależny, czego gwarancją jest przysługujący mu immunitetimmunitet formalnyimmunitet i nietykalność. Rzecznik nie może być bez zgody sejmu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności, nie może być zatrzymany ani aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie było niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. W razie zatrzymania rzecznika należy niezwłocznie powiadomić marszałka sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Zagwarantowaniu rzeczywistej niezawisłościniezawisłośćniezawisłości i apolitycznościapolitycznośćapolityczności RPO służą zakazy łączenia tego urzędu ze sprawowaniem mandatu posła lub senatora, funkcji Prezydenta RP oraz jakiegokolwiek innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, jak również zakaz wykonywania innych zajęć zawodowych (art. 209 ust. 2). Rzecznik nie może także należeć do partii politycznej, związku zawodowego oraz prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z godnością jego urzędu.

Rzecznik może być odwołany przed upływem kadencji przez sejm, lecz tylko w sytuacjach szczególnych, przewidzianych w art. 7 ustawy o RPO, tj. jeżeli zrzekł się wykonywania funkcji, stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności lub upadku sił bądź sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu. RPO nie ponosi odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu.

Zadania

Podstawowym zadaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, ustanowionym w art. 208 ust. 1 Konstytucji RP, jest stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w ustawie zasadniczej oraz innych aktach normatywnych.

W aspekcie podmiotowym działalność rzecznika obejmuje prawa i wolności przysługujące każdej jednostce, a więc zarówno obywatelom, jak i cudzoziemcomcudzoziemieccudzoziemcom czy bezpaństwowcombezpaństwowiecbezpaństwowcom. Nie obejmuje natomiast osób prawnych, organów samorządu terytorialnego itp. W aspekcie przedmiotowym działalność rzecznika dotyczy wszelkich praw i wolności człowieka i obywatela określonych w obowiązującym prawie.

Zgodnie z ustawą o RPO precyzującą zadania urzędu rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych praw i wolności, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Tak więc w kręgu zainteresowania rzecznika są wszelkie zachowania polegające zarówno na działaniu, jak i na zaniechaniu wszystkich instytucji (organów państwa, stowarzyszeń itp.). Stosowanym przez niego kryterium kontrolowania, obok zasady legalności, są zasady współżycia społecznego i sprawiedliwości społecznej. Upoważnia to rzecznika do interwencji w sytuacji, gdy prawo wprawdzie nie zostało naruszone, lecz doszło do niesprawiedliwości i krzywdy.

Kolejnym konstytucyjnym zadaniem rzecznika jest coroczne informowanie sejmu i senatu o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela (art. 212). Wymóg ten jest wyrazem kontroli parlamentu nad działalnością Rzecznika Praw Obywatelskich, pełni także funkcję informacyjno‑edukacyjną.

Zasady działania

Procedura działania RPO jest uproszczona. Zadania swe realizuje on w dwóch podstawowych formach: przez wystąpienie i interwencje w sprawach indywidualnych oraz przez wystąpienia, inicjatywy i wnioski dotyczące ogólnych problemów ochrony praw i wolności obywateli.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

RBcmUSs6Zt8dz1

Zdjęcie przedstawia duży, czteropiętrowy budynek, w którym mieści się Siedziba Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji w Warszawie. Do budynku prowadzi duże wejście osłonięte daszkiem. Elewacja jest szara, przy oknach jest ona ciemnobrązowa.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji jest konstytucyjnym, niezależnym organem państwowym usytuowanym poza schematem trójpodziału władzy, jak gdyby między legislatywą a egzekutywą, przy zachowaniu wyraźnej odrębności wobec rządu. Powstała ona w 1992 r., funkcjonuje na mocy ustawy o radiofonii i telewizji z 29 grudnia 1992 r.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji jest organem kolegialnym i pluralistycznym. Składa się z dziewięciu członków, z których czterech powoływanych jest przez Sejm RP, dwóch przez Senat RP i trzech przez Prezydenta RP. Kadencja członka Rady trwa 6 lat i aby zachować ciągłość jej funkcjonowania, co dwa lata powoływana jest 1/3 składu Rady. Nie jest dopuszczalne ponowne powołanie na pełną kadencję.

Członek Rady nie może być posłem ani senatorem (art. 103 ust. 1 Konstytucji RP), nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności niedającej się pogodzić z pełnioną funkcją (art. 214 ust. 2). Osoby te mają wyróżniać się wiedzą i doświadczeniem w zakresie środków masowego przekazu.

W trakcie trwania kadencji członek Rady nie może być odwołany, chyba że w przypadku:

• zrzeczenia się funkcji,

• choroby trwale uniemożliwiającej sprawowanie funkcji,

• skazania prawomocnym wyrokiem za popełnienie przestępstwa z winy umyślnej,

• naruszenia przepisów ustawy stwierdzonego orzeczeniem Trybunału Stanu.

Prawem przewidziana została procedura politycznej odpowiedzialnościodpowiedzialność politycznapolitycznej odpowiedzialności Rady jako całości. Otóż co roku KRRiT przedstawia sprawozdanie ze swej działalności i jeżeli zostanie ono przez Sejm RP i Senat RP odrzucone, kadencja Rady wygasa, lecz wygaśnięcie musi być jeszcze potwierdzone przez Prezydenta RP.

Na czele Rady stoi jej przewodniczący. Jest on wybierany przez Radę większością 2/3 ustawowej liczby jej członków spośród jej grona. Odwołać go może tylko Rada większością 2/3, czyli sześciu głosów. Przewodniczący Rady jest jednoosobowym organem państwowym, m.in. wydaje decyzje administracyjne dotyczące udzielenia koncesjikoncesjakoncesji na rozpowszechnianie programów.

Podstawowym zadaniem Rady, określonym w art. 213 ust. 1 Konstytucji RP, jest stanie na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. Ustawa dodaje obowiązek ochrony samodzielności nadawców oraz otwartego i pluralistycznego charakteru radiofonii i telewizji (art. 6 ust. 1 u.r.t).

Rada, oprócz corocznego sprawozdania ze swej działalności składanego Sejmowi RP, Senatowi RP i Prezydentowi RP, przedstawia także coroczną informację o swej działalności oraz podstawowych problemach radiofonii i telewizji Prezesowi Rady Ministrów. W wykonywaniu swych kompetencji Rada wydaje rozporządzenia, a w sprawach indywidualnych uchwały (art. 213 ust. 2), np. w sprawie nadania lub cofnięcia koncesji.

Słownik