Przeczytaj
Poglądy na relacje człowiek – środowisko geograficzne
Wraz z rozwojem społeczno‑gospodarczym zmienia się oddziaływanie człowieka na środowisko geograficzne. Zależność człowieka od środowiska była szczególnie istotna w przeszłości historycznej – do czasu rewolucji przemysłowychrewolucji przemysłowych. Postęp technologiczny, liczne odkrycia i wynalazki, bogacenie się społeczeństw, wiedza na temat naturalnych zjawisk i procesów pozwalają na pokonanie wielu barier środowiskowych. Jednak człowiek nie jest w stanie całkowicie uniezależnić się od środowiska i kształtować go zgodnie z własną wolą.
Środowisko geograficzne składa się z obszarów środowiska przyrodniczego przekształconego przez ludzi, elementy antropogeniczne (tzw. technosfera) oraz osadnictwo, drogi, pola uprawne, sady, kanały, wyrobiska, hałdy przemysłowe, itp.
Środowisko naturalne jest to złożony system powiązanych ze sobą elementów przyrody ożywionej i nieożywionej, takich jak:
budowa geologiczna,
ukształtowanie powierzchni,
klimat,
wody,
gleby,
świat roślin i zwierząt.
Są różne teorie na temat relacji człowiek – warunki naturalne. Największą popularność zyskały: nihilizm, determinizm i posybilizm geograficzny.
Skrajną odmianą nihilizmu geograficznego jest woluntaryzm geograficzny. Jego zwolennicy twierdzą, że środowisko geograficzne nie wywiera żadnego wpływu na rozwój społeczno‑gospodarczy, a wszystko zależy od chęci i umiejętności ludzi albo wyłącznie od woli rządzących. Kto ma rację: determiniści czy nihiliści?
Za nihilizmem świadczy to, że np. Szwecja i Norwegia są krajami wysoko rozwiniętym, mimo że ich ukształtowanie powierzchni i warunki klimatyczno‑glebowe są mało sprzyjające. Warunki naturalne nie sprzyjają też rozwojowi innych krajów wysoko rozwiniętych: np. Szwajcarii, Japonii, Islandii i Holandii, a Indonezja i kraje Azji południowo‑wschodniej, pomimo korzystnych warunków klimatyczno‑glebowych i dużych zasobów różnorodnych minerałów, pozostają krajami słabo rozwiniętymi. We współczesnej Szwecji czy w Japonii środowisko naturalne odgrywa niewielką rolę w rozwoju społeczno‑gospodarczym, ale w przeszłości było inaczej. W XVIII i XIX w. Szwecja rozwijała się bardzo szybko dzięki eksportowi najpierw drewna, a później rud żelaza do uprzemysławiającej się Anglii. Z kolei Japonia po rewolucji Meiji w pełni wykorzystała swoje wyspiarskie położenie dla kolonizacji i eksploatacji Południowo‑Wschodniej Azji. Natomiast na rozwoju krajów słabo rozwiniętych zaważył kolonializm. Zniszczył on ich tradycyjne struktury społeczno‑ekonomiczne nawiązujące do lokalnych uwarunkowań środowiskowych i podporządkował rozwój potrzebom metropolii.
Wpływ środowiska geograficznego na działalność człowieka
Elementy środowiska przyrodniczego mające wpływ na działalność gospodarczą:
Rozwój gospodarczy a środowisko naturalne
Wraz z rozwojem cywilizacyjnym wpływ barier przyrodniczych na działalność gospodarczą jest ograniczany. Zmniejszenie zależności pomiędzy warunkami klimatycznymi a rozwojem rolnictwa osiągnięto poprzez:
wprowadzenie gatunków roślin uprawnych bardziej odpornych na trudne warunki klimatyczne,
uprawę roślin szklarniowych,
zabiegi melioracyjne związane ze sztucznym nawadnianiem oraz odwadnianiem.
Wysoką urodzajność gleb można osiągnąć dzięki chemizacjichemizacji oraz odpowiednim metodom upraw. Rozbudowanie systemów odwadniająco‑nawadniających (np. system polderówpolderów w Holandii) pozwala na wykorzystanie żyznych gleb na obszarach depresyjnych. Restrukturyzacja surowcowych okręgów przemysłowych w krajach wysoko rozwiniętych doprowadziła do zmniejszenia roli przemysłów uzależnionych od bazy surowcowej, np. górnictwa, hutnictwa, energetyki. Nowe technologie, mniej energochłonne i materiałochłonne, pozwalają wykorzystać nowe surowce mineralne, a nawet odpady. Preferowanie rozwoju przemysłów zaawansowanych technologii uniezależnia człowieka od zasobów naturalnych, choć w wielu przypadkach czyste środowisko jest niezbędne do wytwarzania produktów high‑tech. Postęp technologiczny pozwala na rozwój transportu w nieprzyjaznych warunkach. Dowodem są tunele kolejowe i drogowe w obrębie pasm górskich czy pod obszarami wodnymi, rurociągi na dnie mórz, koleje w wysokich partiach gór, na pustyniach, w obrębie obszarów objętych wieczną zmarzliną oraz lotniska w obrębie lasów i na wybrzeżach.
Antropopresja to zamierzony lub przypadkowy wpływ działalności człowieka na środowisko przyrodnicze, który może być rozpatrywany w skali lokalnej lub globalnej. Przyczyną zmian jakości środowiska jest głównie działalność przemysłowa człowieka, rolnictwo oraz rozwój transportu. Każda z tych działalności ze względu na swoją specyfikę wywołuje określone zmiany jakości powietrza, gleb, wód powierzchniowych i podziemnych oraz krajobrazu. Do najważniejszych negatywnych procesów w środowisku przyrodniczym, w dużym stopniu wywołanych antropopresją, należą: dezertyfikacja, kwaśne deszcze, deforestacja oraz degradacja gleb. Ponadto naukowcy próbują udowodnić negatywny wpływ człowieka na naturalne procesy, takie jak dziura ozonowa czy efekt cieplarniany.
Człowiek w znacznym stopniu uniezależnił się od środowiska naturalnego, m.in poprzez tworzenie sztucznych wysp, miast czy gospodarstw rolnych na terenach pustynnych.
Rozwój zrównoważony jest koncepcją, zgodnie z którą nadrzędną zasadą obowiązującą przy realizacji różnorodnych potrzeb człowieka powinno być nieumniejszanie szans przyszłych pokoleń na zaspokojenie tych samych potrzeb. Początki zrównoważonego rozwoju sięgają XIX w., lecz wówczas termin ten odnosił się jedynie do sfery leśnictwa. Dopiero w wieku XX zaczęto używać go w związku z rozwojem cywilizacyjnym i wynikającymi z niego konsekwencjami dla kolejnych pokoleń mieszkańców Ziemi.
Koncepcja ekorozwoju zakłada, że wymogi ekologiczne są podstawą rozwoju, natomiast aspekty społeczne są mniej istotne. Teoria zrównoważonego rozwoju w szerszym znaczeniu mieści również elementy rozwoju społecznego, które dotyczą w szczególności pozaekonomicznych elementów rolnictwa. W 1980 r. stworzono dokument zatytułowany Światowa strategia ochrony środowiska, w którym została opisana idea zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju). Zakłada ona połączenie rozwoju społeczno‑gospodarczego z ochroną środowiska oraz racjonalną eksploatacją zasobów naturalnych. Zasoby powinny być racjonalnie wykorzystywane – tak aby mogły z nich korzystać następne pokolenia.
Teoria zrównoważonego rozwoju w szerszym znaczeniu mieści również elementy rozwoju społecznego, które dotyczą w szczególności pozaekonomicznych elementów rolnictwa; są one filarem trzech celów rolniczych w gospodarce społeczno‑narodowej takich jak:
działalność produkcyjna (np. produkowanie żywności),
rolę przestrzenno‑środowiskową (np. ochrona środowiska),
usługową (np. agroturystyka lub gospodarowanie odpadami)
Głównymi celami osiąganymi przez funkcjonowanie zrównoważonego rozwoju są: ekologia (ochrona środowiska), ekonomia (zapewnienie potrzeb materialnych z uwzględnieniem ekologii) oraz społeczne (ochrona zdrowia, edukacja, rozwój kulturowy, likwidacja ubóstwa).
Zmiany relacji człowiek - środowisko w dziejach człowieka
Etap przedindustrialny - od 10 tys. lat do ok. 1700 r.:
bardzo silne uzależnienie człowieka od środowiska przyrodniczego,
zaspokajanie podstawowych potrzeb – często w celu przetrwania (pożywienie, woda, schronienie),
technologia na bardzo niskim poziomie lub jej brak,
zupełny brak świadomości wywierania wpływu na środowisko oraz potrzeby ochrony jego dóbr.
Etap industrialny - od ok. 1700 r. do 1950 r.:
rabunkowa eksploatacja surowców mineralnych na potrzeby dynamicznie rozwijającego się przemysłu,
coraz większy konsumpcjonizm w stosunku do dóbr przyrody,
szybki rozwój różnych nowych technologii usprawniających produkcję przemysłową i rolniczą oraz zaspokajających rosnące potrzeby człowieka,
bardzo mała świadomość zagrożeń związanych z prowadzeniem gospodarki rabunkowej.
Etap postindustrialny - od 1950 r.:
stopniowe dostrzeżenie zależności pomiędzy stanem środowiska a poziomem życia,
uświadomienie niszczącego wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze i dążenie do ochrony jego zasobów,
wysoko rozwinięta technologia nastawiona na ochronę środowiska,
bardzo duża świadomość ekologiczna społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych i chęć poprawy stanu środowiska przyrodniczego poprzez racjonalną gospodarkę.
Wpływ działalności człowieka na jakość środowiska
Przyczyna | Skutki |
|---|---|
rolnictwo | - niszczenie naturalnej roślinności i zastępowanie jej nowym ekosystemem (łąka, pastwisko, sad itp.) - wylesianie stoków i głęboka orka zwiększają erozję gleb - zatruwanie gleb w wyniku chemizacji - jałowienie gleb i spadek plonów - sztuczne nawożenie powoduje eutrofizację wód (rozwój glonów i drobnoustrojów, zmniejszenie zawartości tlenu w wodzie, zmiany gatunkowe) - zatruwanie organizmów poprzez stosowanie chemicznych środków ochrony roślin - zasolenie gleb - skoncentrowane ścieki pohodowlane (gnojownica) zanieczyszczają gleby i powodują uwalnianie dużej ilości metanu |
przemysł | - tąpnięcia, sztuczne zagłębienia, pękanie ścian domów i nawierzchni dróg - wywiewanie i wypłukiwanie szkodliwych związków chemicznych z hałd górniczych - wypłukanie zasolonych wód podziemnych i wzrost zasolenia w rzekach, co zagraża życiu biologicznemu - obniżanie poziomu wód gruntowych - dostarczanie do atmosfery szkodliwych gazów i pyłów - płynne odpady zanieczyszczają rzeki i zatruwają organizmy żywe oraz powodują obniżenie jakości wód - chłodzenie urządzeń pobliskimi zbiornikami wodnymi powoduje procesy gnilne oraz wzrost rozwoju glonów, roślin, a także spadek zawartości tlenu - wzrost chorób wywołanych odpadami radioaktywnymi - problem składowania odpadów przemysłowych, w tym najgroźniejszych odpadów promieniotwórczych - zmiany krajobrazów - wzrost procesów urbanizacyjnych i tworzenie okręgów przemysłowych - zagrożenie wyginięciem pewnych gatunków roślin i zwierząt |
transport | - wzrost stężenia spalin - hałas - rozrost infrastruktury miejskiej kosztem obszarów zielonych - zatruwanie roślin uprawianych w ogródkach i szklarniach położonych przy szlakach komunikacyjnych - zagrożone życie w wodach śródlądowych i morskich z powodu smarów oraz olejów z łodzi - awarie tankowców powodują wydostawanie się ropy naftowej, która m.in. odcina dopływ tlenu dla organizmów wodnych |
Wybrane skutki antropopresji w skali globalnej i regionalnej
Proces | Przyczyny | Skutki | Obszary zmian |
|---|---|---|---|
dezertyfikacja (pustynnienie) | - związana z degradacją gleb na obszarach półpustyń i w obrębie formacji trawiastych - może być spowodowana naturalnymi czynnikami (zmiany klimatyczne, susze), ale również wpływem człowieka; przyczyniają się do tego: gwałtowny przyrost liczby ludności w krajach Sahelu, rolnictwo pasterskie i związany z nim nadmierny wypas, pozyskiwanie gleb pod uprawę, rabunkowa gospodarka wodna, nadmierna wycinka drzew (np. w celach opałowych) | - zwiększenie obszaru pustyń i półpustyń - przyspieszona erozja gleb i wzrost jej zasolenia - spadek ilości wody - niszczenie ekosystemów - zwiększona skala występowania burz pyłowych - spadek żyzności gleby - zmniejszone plony lub klęski nieurodzaju - wzrost cen żywności - głód, choroby i zwiększona śmiertelność - wysokie koszty pozyskania wody | - kraje Sahelu (pustynne i półpustynne kraje położone na południe od Sahary), Afryka Północna, Bliski Wschód, Australia, zachodnie krańce Ameryki Południowej |
dziura ozonowa | - związana z ubytkiem ozonu (O3) skoncentrowanego w największym stopniu w obrębie stratosfery na wysokości 23‑30 km (w warstwie ozonowej) - okresowy spadek ilości ozonu jest zjawiskiem naturalnym, lecz naukowcy dowodzą, że działalność człowieka potęguje zjawisko poprzez: zanieczyszczenia w postaci sztucznie wytworzonych przez przemysł gazów (np. freonów, halonów oraz tlenków azotu), zastosowanie freonu w urządzeniach chłodniczych, próby z bronią jądrową, spalanie paliwa w samolotach i rakietach | - zwiększenie zachorowalności na choroby skóry i obniżenie odporności organizmów w wyniku ograniczonego pochłaniania promieniowania ultrafioletowego przez ozonosferę (promieniowanie ma szczególnie niekorzystny wpływ na plankton i wiele roślin, np. zboża) - zmiany genetyczne w świecie organicznym - zaburzenie przepływu substancji w łańcuchu pokarmowym - wpływ na produkcję żywności i pogorszenie jej jakości - zmniejszenie połowów w wyniku spadku ilości ryb | - okresowo zmienia swój rozmiar, jest szczególnie duża nad Antarktydą (gdzie dodatkowo niskie temperatury wpływają na ubytek ozonu), lecz występuje również nad innymi częściami kuli ziemskiej |
kwaśne deszcze | - powstają w wyniku reakcji chemicznych polegających na łączeniu się kropelek wody z gazowymi zanieczyszczeniami powietrza (przede wszystkim z dwutlenkiem siarki, w mniejszym stopniu: z tlenkami azotu, siarkowodorem, dwutlenkiem węgla, chlorowodorem i innymi) - źródła zanieczyszczeń mogą być naturalne (wulkanizm, pożary lasów) oraz antropogeniczne (skutek rozwoju przemysłu, transportu i rolnictwa) | - degradacja lasów, zwłaszcza mniej odpornych drzewostanów iglastych (opadanie igieł i liści, niszczenie systemu korzeniowego) - degradacja gleb i spadek ich produktywności w efekcie zakwaszania - większa podatność człowieka na choroby, zwłaszcza układu oddechowego - zanik świata organicznego w zbiornikach wodnych - niszczenie elewacji budynków, w tym cennych zabytków i pomników | - na obszarach zurbanizowanych, zwłaszcza w obrębie lub w sąsiedztwie okręgów przemysłowych z silnie rozwiniętym przemysłem ciężkim |
Przyczyny antropogenicznych klęsk ekologicznych:
awarie elektrowni jądrowych,
awarie samolotów i pojazdów,
awarie urządzeń przemysłowych,
wycieki ropy,
uwolnienie toksycznych odpadów i ścieków,
intensywne prace irygacyjne.
Słownik
metoda intensyfikacji produkcji, głównie roślinnej, przez zwiększenie zużycia nawozów mineralnych, środków ochrony roślin itp.
(od gr. potamos = rzeka) - cywilizacja, która rozwinęła się w dolinie lub delcie dużej rzeki
depresyjny teren nadmorski, sztucznie osuszony i otoczony groblami w celu ochrony przed zalaniem
(przewrót przemysłowy) -potoczne określenie całości zmian technicznych, ekonomicznych i społecznych będących konsekwencją transformacji gospodarki opartej na wykorzystaniu biologicznych, odnawialnych, źródeł energii (mięśnie, woda, wiatr, drewno) do gospodarki opartej na mineralnych źródłach energii (XVIII–XIX w. — węgiel, XX w. — ropa naftowa)