Sztuka była jednym z najważniejszych tematów poezji Zbigniewa Herberta (1924–1998). Pogłębione rozważania na jej temat zawarł nie tylko w wierszach, w których stosował ekfrazęekfrazaekfrazę (czyli literacki opis dzieła sztuki), lecz także w licznych esejach. Herberta interesowała przede wszystkim sztuka dawna, starożytna. Klasycznych autorów cenił za opanowanie i pokorę – za to, że w swojej twórczości stronili od wyrażania własnego „ego”, lecz całą uwagę skupiali na środkach artystycznych i dążeniu do doskonałego kształtu dzieła. Z tego względu poeta był niechętny współczesnym kierunkom w sztuce, które, począwszy od romantyzmu, podkreślały indywidualizm twórcy i dopuszczały subiektywne przekształcenia świata, umożliwiając ignorowanie rzeczywistości zewnętrznej.

Mimo to Herbert nie pozostawał obojętny wobec malarstwa drugiej połowy XIX wieku. W jednym ze swoich utworów nawiązał do twórczości Paula Gauguina (1848–1903) – malarza wywodzącego się ze środowiska impresjonistów. W poezji Herberta bardzo istotną rolę pełnią wrażenia zmysłu wzroku. Być może między innymi dlatego zainteresował się dziełami Gauguina, które słynęły z nietypowej, egzotycznej kolorystyki.

R17HXUy0TC8bh1

Obraz przedstawia zdjęcie portretowe. Jest na nim siedzący na fotelu młody mężczyzna. Ma wijące się, półdługie włosy. Górną wargę ozdabiają mu długie wąsy. Mężczyzna podpiera głowę na lewej ręce. Prawą rękę ma częściowo włożoną do kieszeni. Ubrany jest w surdut z kamizelką i prążkowane spodnie.

Zanim Gauguin został artystą, pracował jako urzędnik w biurze maklera giełdowego, a malarstwem zajmował się amatorsko. Wynajmował wtedy z rodziną mieszkanie w Paryżu przy ulicy Fourneaux, które było zarazem jego atelier. W roku 1883 postanowił oddać się całkowicie malarstwu. Dwa lata później po raz pierwszy wyjechał do w Bretanii – miejsca popularnego wówczas wśród malarzy i turystów. Gauguin mieszkał w najdalszej części półwyspu, zwanego „Finistère”, od łacińskiego finis terrae, co oznacza „koniec ziemi”. To odległy i tajemniczy zakątek, w którym mieszają się pogańskie i chrześcijańskie tradycje. Tam właśnie artysta – jak pisał Herbert – poszukiwał źródła: szuka źródła potem długo pije / otwarte nożem niebo i zasypia słodko.

Wspomniany sen Gauguina może oznaczać intensywne przeżywanie rzeczywistości. Nie jest odpoczynkiem, lecz tworzeniem, trudną wędrówką „z ciemnymi wiadrami obrazów”. W myśl tego sformułowania obrazy stają się na powrót tym, z czego powstały – płynem, farbą. Mają gasić pragnienie. Z kolei wzmianka o „ciężkim głuchym stuku sabotów” odnosi się prawdopodobnie do drewnianych chodaków, w których artysta pojawia się też na własnym obrazie zatytułowanym Bonjour, monsieur Gauguin (1889). Pisał:

Poszukiwanie źródła, podążanie ku temu, co czyste, dzikie i pierwotne, wiedzie go coraz dalej – ku Pacyfikowi. W 1891 r. Gauguin zostawia żonę z pięciorgiem dzieci i, podążając za wewnętrznym głosem, udaje się na Tahiti.

Gauguin nie znalazł dla siebie miejsca ani wśród akademików wystawiających na paryskich Salonach, ani wśród impresjonistów, pod wpływem których początkowo się rozwijał i z którymi wystawiał swoje obrazy. Odnalazł własny styl, któremu pozostał wierny do końca. Wyjeżdżając na Tahiti, uwolnił się od zasad i kryteriów panujących w „cywilizowanym” świecie sztuki. W interpretacji Herberta pojawiają się wzmianki o dźwięczącym jeszcze z oddali „syku salonów paryskich” i malarzu Claudzie Monecie, który krytykował twórczość Gauguina. Dla bohatera utworu jednak nie był istotny poklask publiczności i środowiska artystycznego. Ważne było samo malowanie:

W utworze Herberta zostaje również poruszona kwestia relacji łączących malarza z kobietami. Pojawia się wspomnienie żony, Mette Gad, pozostawionej w Europie. Małżonka jest już dla niego tylko „białą kobietą” – bardzo daleką i obcą. Poeta pisze jednak: dziewcząt nie kochał ani Tehury – to nawiązanie do Tahitanki, którą Gauguin uwieczniał na obrazach tworzonych w czasie pobytu na wyspie.

R6MXjqGaqBHsU1

Obraz przedstawia nadmorski krajobraz z mężczyzną. To nagi, haitański rybak. Mężczyzna klęczy, opierając pośladki na piętach. Jest wsparty lewym ramieniem na swojej niedużej łodzi. Obok niej rosną dwie palmy. Nieopodal znajduje się morze. Fale są łagodne. Z prawej strony morze otoczone jest wysokimi skałami. Na wodzie unosi się haitańska budowla, okryta jedynie liśćmi palmowymi.

Artysta nie znalazł na Tahiti drogi ucieczki od zachodniej cywilizacji. O wizerunkach pierwotnych bóstw zapomnieli już nawet sami mieszkańcy wyspy. Gauguin poznał natomiast tahitańskie legendy i książkę, która o bogach opowiadała. Malował posągi z wyobraźni, obserwując jednocześnie tubylczą ludność. Ci sami mijani codziennie ludzie stawali się również bohaterami obrazów Gauguina. W jego malarstwie często prozaiczna scena urasta do rangi symbolu.

W wierszu Herberta pobrzmiewa też nuta ironii wynikającej ze świadomości końca, żalu za tym, co nie powróci. Śmierć „króla Pomare” to stopniowe umieranie Tahiti – kres czystego, pierwotnego świata i jego tradycji spowodowany wkraczaniem europejskich kolonizatorów. Gauguin dostrzegał w tym świt „straszliwej epoki”, a Europę widział jako „królestwo złota”, gdzie ludzie i sztuka są przegniłe.

Słownik