Strefa równikowa położona jest w przybliżeniu między 20° szerokości geograficznej północnej i 20° szerokości geograficznej południowej. Równik przecina ją w połowie szerokości. Cechy środowiska przyrodniczego tej rozległej strefy nie są jednolite. Wraz ze wzrostem odległości na północ lub południe od równika zmianie ulegają m.in. dobowe amplitudy temperatury powietrza, wysokość opadów, liczba pór roku, cechy gleb i typy formacji roślinnych. Dlatego też w obrębie strefy równikowej wydzielana jest niekiedy strefa podrównikowa. Na obu tych obszarach średnia roczna temperatura powietrza wynosi powyżej 20°C i jest to właściwie ich jedyna wspólna cecha.

R3ktRGLVF9139

Mapa przedstawia kraje położone w strefie równikowej i podrównikowej. Strefa równikowa obejmuje: południowe kraje Ameryki Środkowej wraz z wyspami Morza Karaibskiego, północną część Ameryki Południowej i pas wzdłuż wschodniego wybrzeża, Afrykę z krajami zachodniego wybrzeża, czyli między innymi: Sierra Leone, Liberia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Gabon, Kongo, Demokratyczna Republika Konga, większą część wyspy Madagaskar, Archipelag Malajski, Filipiny, wyspy Oceanii. Strefa podrównikowa obejmuje: w Afryce – południową Somalię, Gambię, Sudan Południowy, Malawi, północny i środkowy Mozambik, południowe Mali, południowy Czad, południowo-zachodnie Kongo. W Azji niektóre obszary Indonezji na przykład Bali, południowe Indie. W Ameryce Środkowej – południowy Meksyk, Salwador, część Nikaragui, północne krańce Belize i Gwatemali. W Ameryce Południowej – północno-wschodnią Brazylię, Wenezuelę, Boliwię. Północną część Australii.

Strefa równikowa obejmuje m.in. Nizinę Amazonki w Ameryce Południowej, obszar położony między przesmykiem Tehuantepec a Przesmykiem Panamskim oraz Wielkie i Małe Antyle, wybrzeże Zatoki Gwinejskiej, Kotlinę Kongo i wschodni Madagaskar w Afryce oraz Archipelag Malajski. W strefie tej panuje klimat równikowy wybitnie wilgotny. Promienie Słońca padają tu pod największym kątem na powierzchnię Ziemi. Dostawa energii promieniowania słonecznego jest więc najwyższa w skali globalnej, a wartość rocznego bilansu radiacyjnegobilans radiacyjnybilansu radiacyjnego (cieplnego) przekracza 200 W/mIndeks górny 2². W tych warunkach średnia roczna temperatura powietrza waha się od 24 do 28°C, a roczna amplituda wynosi 2‑4°C. Podobnie niewielkie są wahania dobowe temperatury powietrza, które nie przekraczają 4‑5°C. Warunki termiczne są więc stabilne. Roczna suma opadów wynosi 2 000‑3 000 mm, a na dowietrznych stokach gór sięga nawet 10 000 mm. Opady występują równomiernie w roku, wzrastając nieco w czasie zenitalnego górowania Słońca.

R152bjiu1WZ9i

Wykres kolumnowy przedstawia temperatury oraz opady w Iquitos w poszczególnych miesiącach roku. Krzywa temperatur jest dosyć stabilna - oscyluje pomiędzy 25 a 26,5 stopnia. Wyższa wartość przypada w listopadzie i w grudniu, niższa w czerwcu i lipcu. Najwyższe opady są w marcu - 310 milimetrów, w grudniu 300 milimetrów, w kwietniu oraz w maju nieco poniżej 300 milimetrów. Najniższa wartość przypada na sierpień - 175 milimetrów. Obok wykresu opisano: Średnia roczna temperatura powietrza: 26,3 stopnia Celsjusza, średnia roczna amplituda temperatur wynosi 1,5 stopnia. Suma roczna opadów - 2979,6 milimetra. Suma opadów w porze deszczowej wynosi 1638,1 milimetra. Suma opadów w porze suchej - 1341,5 milimetra.

Procesy geochemiczne, geomorfologiczne i biochemiczne przebiegają tu bardzo intensywnie. Duża wilgotność i wysoka temperatura stwarzają warunki do intensywnego wietrzenia chemicznego i biologicznego.

W wyniku procesów wietrzenia chemicznego powstają m.in. zwietrzeliny i pokrywy laterytowe o dużej miąższości. Lateryt jest skałą alitowąskały alitoweskałą alitową zbudowaną głównie z tlenków i wodorotlenków glinu i niemal pozbawioną całkowicie krzemionki. Jest on skałą macierzystą czerwonożółtych i czerwonych gleb ferralitowych (dawniej nazywanych laterytowymi), silnie kwaśnych (pH 2,5‑3,0), zawierających konkrecje związków glinu, manganu i żelaza. To właśnie one nadają glebom tropikalnym czerwoną, ceglastą barwę będącą znakiem rozpoznawczym krajobrazów równikowych i podrównikowych.

W warunkach dużej wilgotności i wysokiej temperatury powietrza szybkiemu rozkładowi i mineralizacji ulegają szczątki organiczne, wskutek czego w glebach nie gromadzi się próchnica. Wysokie opady powodują silne przemywanie gleb, co dodatkowo ogranicza zasobność w składniki pokarmowe. Jej niewielka zawartość (ok. 1%) i wspomniane silne zakwaszenie sprawia, że gleby tej strefy są mało żyzne i mało urodzajne.

RGdENSLYS9447

Zdjęcie przedstawia gęsty las rosnący na skraju osuwiska. Osunięta ziemia ma kolor pomarańczowy.

Rzeki charakteryzują się stałym przepływem wzrastającym w okresie opadów zenitalnychopady zenitalneopadów zenitalnych. W bezpośrednim sąsiedztwie równika, gdzie opady te pojawiają się przez cały rok, przepływ jest wyrównany. Dzięki znacznemu zasilaniu opadowemu  rozwinęły się tu największe systemy rzeczne świata - Amazonki (średni roczny przepływ przy ujściu 209 000 mIndeks górny 3³/s) i Kongo (412 00 mIndeks górny 3³/s). Występują też liczne bagna. Wody gruntowe są ultrasłodkie i zalegają płytko.

Rg9oLI1vmoM0i

Wykres dotyczy średnich miesięcznych przepływów w dolnym biegu rzeki Kongo. Największa wartość przypada na grudzień - około 55 000 metrów sześciennych na sekundę. Nieco niższy w listopadzie i styczniu. Najniższa wartość jest w sierpniu - 31 000 metrów sześciennych na sekundę. Nieco wyższa w lipcu. Pod wykresem opisano: długość rzeki 3937 kilometrów, średni przepływ 39 536 metrów sześciennych na sekundę, minimalny przepływ 22 351 metrów sześciennych na sekundę, maksymalny przepływ 80 832 metry sześcienne na sekundę.

Najlepsze warunki do rozwoju roślinności panują w strefie klimatu równikowego. Obfitość ciepła i wilgoci zapewnia roślinom całoroczną wegetację. Rozwinęła się tu formacja wilgotnego, wiecznie zielonego lasu tropikalnego (nazywana także tropikalnym lasem deszczowym lub puszczą tropikalną). Las zajmuje powierzchnię kilku mln kmIndeks górny 2². Występuje na rozległych obszarach w dorzeczach Amazonki i Kongo, w części wybrzeża gwinejskiego w Afryce i na Archipelagu Malajskim.

To najbardziej różnorodna pod względem biologicznym formacja roślinna na świecie. Biomasa wilgotnego lasu równikowego przekracza 500 t/ha, a w pewnych regionach (np. w Brazylii) osiąga nawet 1700 t/ha. Roczny przyrost biomasy jest również ogromny i waha się od 35 do ponad 50 t/ha.

Wilgotne lasy równikowe cechuje piętrowa struktura i duże zwarcie roślinności. Wysokość najwyższych drzew górujących nad piętrem koron sięga 80 m. Wiele z nich u podstawy wytwarza rozłożyste korzenie szkarpowe oraz korzenie wiszące. Zwarta warstwa koron drzew o wysokości 30‑50 m stanowi szczelną zasłonę dla światła słonecznego. W środkowym piętrze występują podrosty drzew, nagie pnie, zarośla i pnącza. W zacienionym dnie lasu rosną paprocie, drobne glony, mchy, porosty i krzewinki. Mogą tam rozwijać się tylko skiofity - rośliny tolerujące deficyt światła. Charakterystycznym elementem lasu równikowego są oplatające pnie drzew pnącza (liany) pełniące funkcję łącznika między dnem lasu a poszczególnymi jego warstwami oraz porastające drzewa epifity.

R18MHOb6f7lVk

Ilustracja przedstawia strukturę piętrową wilgotnego lasu tropikalnego. Roślinność na ilustracji jest bujna. Od góry opisano poszczególne piętra: 1. piętro pojedynczych drzew 60-80 metrów - puchowiec pięciopręcikowy, orzesznica wyniosła, 2. piętro koron drzew 30-50 metrów - wiecznie zielone drzewa, hebanowce, mahoniowce, kauczukowce, liany, storczyki, paprocie, glony, grzyby, mchy, porosty, 3. piętro średnie 5-15 metrów - liany, nagie pnie i konary wyższych drzew, porosty drzew, palmy. figowce, storczyki, epifity kaktusowe, ananasowate, 4. piętro najniższe 0-5 metrów - piętro zarośli i runa, rośliny cieniolubne i cienioznośne, głównie rośliny zielne, paprotniki i mchy.

Powstaje jednak pytanie, w jaki sposób tak bujna roślinność mogła wykształcić się na obszarze występowania gleb o małej żyzności, kwaśnych i ubogich w składniki chemiczne? Przyczyną z jednej strony jest wilgotny i ciepły klimat wpływający na szybki rozkład materii organicznej i możliwość bieżącego przyswajania składników pokarmowych przez rośliny, z drugiej zaś - wyjątkowe dostosowanie roślinności do warunków środowiska, a zwłaszcza gleb. Rosnące tu rośliny mają z reguły płytki, sięgający 50 cm, system korzeniowy – głębiej gleba nie zawiera już składników pokarmowych. W celu zwiększenia stabilności niektóre gatunki wykształciły korzenie podporowe oraz korzenie powietrzne pozwalające na wymianę gazową.

Zwierzęta zamieszkujące wilgotny las tropikalny podlegają, podobnie jak rośliny, zjawisku stratyfikacji. Poszczególne warstwy lasu są bowiem zasiedlane przez różne gatunki owadów, płazów, gadów, ptaków i ssaków, które dzieli m.in. odmienna aktywność dobowa i zwyczaje żywieniowe. Życie wielu z nich jest ograniczone do koron drzew, gdzie znajduje się ich baza pokarmowa. Podstawowymi roślinożercami są tu małpy żyjące w koronach drzew. Liczba dużych drapieżników jest niewielka.

Wilgotne lasy tropikalne charakteryzują się ogromną różnorodnością biologiczną. Na zajmowanej przez nie powierzchni, stosunkowo niedużej w skali świata  (ok. 7% powierzchni lądów), żyje od 40 do nawet 75% znanych nauce gatunków roślin i zwierząt, w tym ponad 90 tys. gatunków roślin. Wiele jest jeszcze nierozpoznanych i nieskatalogowanych. Uważa się, że tak duża różnorodność biologiczna tych lasów wynika z faktu, że nie podlegały one nigdy zlodowaceniu, dlatego cykl rozwoju populacji roślinnych i zwierzęcych przebiegał bez większych zakłóceń. Sprzyjały temu korzystne termiczno‑wilgotnościowe cechy środowiska, co doprowadziło do wykształcenia wielu nisz ekologicznychnisza ekologicznanisz ekologicznych.

RLFpjjZXumP29

Zdjęcie przedstawia drzewo. Na dole pień otaczają korzenie. Ustawione są pionowo, jakby opierały się o pień.

Strefa podrównikowa wilgotna otacza obszary równikowe – w Afryce występuje m.in. na północ i południe od Kotliny Kongo i w środkowym Madagaskarze, w Ameryce Południowej obejmuje wyżyny: Gujańską i Brazylijską oraz półwysep Jukatan, a w Australii Półwysep Jork i Ziemię Arnhema.

Na północ lub na południe od równika klimat zmienia się – pewnemu obniżeniu ulega bilans radiacyjny (100‑200 W/mIndeks górny 2²), ale średnia roczna temperatura powietrza nadal jest wysoka, sięga 25‑30°C i wykazuje niewielkie dobowe i roczne wahania. Natomiast wyraźnie zmniejsza się roczna suma opadów (800‑2000 mm), które rozkładają się nierównomiernie w roku. Pojawiają się dwie pory roku - deszczowa i sucha, która wydłuża się w miarę oddalania od równika, w czasie której opady nie zanikają. Cechy te są charakterystyczne dla klimatu podrównikowego wilgotnego.

R6K4OmxLbEuYU

Wykres przedstawia klimatogram Wagadugu. Najwyższa średnia temperatura jest w kwietniu - 32,5 stopnia Celsjusza. Na drugim miejscu jest maj z temperaturą 31,5 stopnia. Najniższa średnia temperatura dotyczy stycznia - prawie 25 stopni i grudnia 25 stopni. Natomiast w przypadku opadów najwyższe są w sierpniu - 225 milimetrów, w lipcu 175, we wrześniu 130. Najniższe w styczniu, w listopadzie i grudniu - zero. W lutym i marcu znikome. Obok wykresu podano: średnia roczna temperatura powietrza 28,2 stopnia Celsjusza, średnia roczna amplituda temperatura 7,8 stopnia, suma roczna opadów 788 milimetrów, suma opadów w porze deszczowej 746 milimetrów, suma opadów w porze suchej 42 milimetry.

Zmiany klimatu początkowo nie pociągają za sobą znaczących zmian w strukturze środowiska i procesach w nim zachodzących. W dalszym ciągu intensywnie występują procesy wietrzenia chemicznego, w wyniku którego powstają pokrywy zwietrzelinowe o dużej, kilkudziesięciometrowej miąższości. Dominującymi glebami są kwaśne i mało żyzne czerwone gleby ferralitowe. Rzeki są zasobne w wodę, ale wykazują większe sezonowe wahania przepływu, dostosowane do rytmu opadów.

RIcebgwRBSnLx

Wykres kolumnowy prezentuje średnie miesięczne przepływy w dolnym biegu rzeki Black Volta. Najwyższą wartość osiąga we wrześniu - około 900 metrów sześciennych na sekundę. Nieco niższą w październiku. Te dwie wartości wyróżniają się spośród pozostałych danych w miesiącach roku, które są niskie. Najniższe wartości dotyczą lutego, marca i kwietnia - około 30 metrów sześciennych na sekundę. Pod wykresem podano: długość rzeki 843 kilometry, średni przepływ 162 metry sześcienne na sekundę, minimalny przepływ 2 metry sześcienne na sekundę, maksymalny przepływ 2320 metrów sześciennych na sekundę.

Wiecznie zielone, wilgotne lasy o strukturze i składzie gatunkowym zbliżonym do występujących w strefie równikowej, zmieniają się stopniowo w widne lasy i zarośla zrzucające liście w porze suchej. Ich drzewostan jest niski (8‑20 m) o luźnym zwarciu. Rosną tu m.in. drzewa magazynujące wodę w korzeniach i pniach, np. drzewa butelkowe. Okres wegetacji przypada tu na porę deszczową. Wtedy to rosnące w rozrzedzeniu i słabo rozgałęzione drzewa porastają dużymi, sztywnymi liśćmi, które w okresie suchym opadają. Lasy te stanowią formację przejściową pomiędzy lasem równikowym a sawanną.

RYeHz0hq7vsaz

Zdjęcie przedstawia drzewo. Jego pień jest równy, napęczniały, o gładkiej korze. Gałęzie skierowane są ku górze. Gałęzie pokrywają liście. Drzewo góruje nad pozostałymi drzewami, które rosną wokół niego.

Strefa podrównikowa sucha występuje m.in. w Afryce między 10‑15°N oraz między 10‑20°S, w części środkowo‑wschodniej kontynentu oraz w zachodnim Madagaskarze, w Ameryce Południowej zajmuje północno‑wschodnią część Wyżyny Brazylijskiej, południową Sierra Madre, obejmuje także części Kordyliery Zachodniej, Wschodniej i Środkowej. Na obszarach tych, leżących w północnej i południowej części strefy podrównikowej, panuje klimat suchy. Średnia roczna temperatura powietrza jest nawet wyższa niż w strefie równikowej, sięga 30°C, wykazuje jednak znacznie większe roczne wahania dochodzące do 10°C. Wyraźnemu obniżeniu ulega roczna suma opadów, która wynosi od 100 do 500 mm, a tylko lokalnie - do 1000 mm. Opady rozkładają się nierównomiernie. Występują dwie pory roku, deszczowa i sucha, podczas której deszcz może nie padać nawet przez cztery miesiące.

Rmc74Ys2lzCyo

Wykres kolumnowy przedstawia klimatogram Dakaru. Najwyższa wartość temperatury jest w lipcu, w sierpniu, we wrześniu i w październiku - wynosi 27,5 stopnia Celsjusza. Niskie temperatury przypadają na luty i marzec - 20 stopni Celsjusza. Najwyższa suma opadów jest w sierpniu 190 milimetrów, we wrześniu 150, w lipcu 60, w październiku 50, w czerwcu 10. W pozostałych miesiącach znikoma lub równa zeru. Obok wykresu podano: średnia roczna temperatura powietrza 24,9 stopnia Celsjusza, średnia roczna amplituda temperatur 6,4 stopnia Celsjusza, suma roczna opadów 495,1 milimetra, suma opadów w porze deszczowej 434,9 milimetra, suma opadów w porze suchej 60,2 milimetra.

Wskutek zmniejszonego zasilania opadowego sieć rzeczna jest rzadka. Podczas pory deszczowej występują krótkotrwałe powodzie, natomiast w porze suchej długotrwałe, niskie stany wód; niektóre mniejsze cieki mogą wysychać. Wody gruntowe zalegają głęboko i często są słone.

R1LP9AzgfhOgA

Wykres kolumnowy przedstawia średnie miesięczne przepływy w dolnym biegu rzeki Faleme. Najwyższa wartość przypada we wrześniu - 500 metrów sześciennych na sekundę. Wysoka wartość dotyczy sierpnia - 400 metrów sześciennych na sekundę. Najniższe wartości - zerowe dotyczą lutego, marca, kwietnia i maja. W styczniu, czerwcu są znikome. Niewielkie w listopadzie i grudniu. Opisano: długość rzeki 244 kilometry, średni przepływ 117 metrów sześciennych na sekundę, minimalny przepływ wynosi 0 metrów sześciennych na sekundę, maksymalny przepływ 1250 metrów sześciennych na sekundę.

Występują tu gleby cynamonowoczerwone, czerwonobure oraz czarne gleby tropikalne. Są znacznie mniej zakwaszone od gleb ferralitowych (pH 4,0‑7,0), zawierają też nieco więcej próchnicy (do 2,5%), dzięki czemu są bardziej żyzne i urodzajne.

Okresowy deficyt opadów i związany z tym niedobór wody powoduje, że formacją roślinną charakterystyczną dla tej strefy jest sawanna. Roślinność (jak i cały krajobraz) jest bardzo różnorodna. Wyróżnia się m.in.:

• sawanny zalewowe występujące na obszarach okresowo zalewanych dolin rzecznych (lasy galeriowe),

• sawanny termitowe wykształcone na żyźniejszym i bardziej wilgotnym podłożu z kopcami termitów,

• sawanny wilgotne pojawiające się w miejscach, gdzie opady przekraczają 1100 mm, a okres suchy trwa poniżej 5 miesięcy,

• sawanny suche występujące przy opadach rzędu 500‑1100 mm,

• sawanny kolczaste powstające w strefie opadów o wysokości 200‑700 mm.

Biomasa sawann osiąga 50‑150 t/ha, a jej roczny przyrost 8‑30 t/ha (na obszarach bardzo suchych i półpustynnych mniej).

R1849xvtDaV2T

Zdjęcie przedstawia kopiec w kolorze jasnobrązowej ziemi, na której stoi. Kopiec ma liczne pionowe wieże, przypominające kominy z otworami. To termitiera. W tle za termitierą rosną drzewa i trawy.

Strefa sawann jest rozległa - obejmuje m.in. Sudan, Afrykę Wschodnią, część kotliny Kalahari w Afryce, Nizinę Orinoko, Wyżynę Brazylijską, Gran Chaco i część Wyżyny Gujańskiej w Ameryce Południowej oraz północną część Australii i Półwysep Indyjski.

Sawanny wykazują znaczne zróżnicowanie regionalne. Znakiem szczególnym sawann afrykańskich, są baobaby i rosnące w rozproszeniu akacje o charakterystycznych spłaszczonych koronach. Występują tam też zarośla, lasy galeriowe oraz suche lasy parkowe noszące w Afryce regionalną nazwę miombo. W Ameryce Południowej lasy te nazywane są caatinga. Trawiastą sawannę nazywaną na Wyżynie Brazylijskej campos, a w Wenezueli llanos, porastają palmy oraz suche, kolczaste lasy parkowe, natomiast w Gran Chaco oprócz palm pojawiają się sucholubne lasy z drzewami kebraczo. Z kolei na północy Australii trawiaste sawanny porastają eukaliptusy, krzewy rzewni (kazuaryny) i akacje znane jako scrub.

R52zTCMRHcU79

Zdjęcie przedstawia gęsto rosnącą roślinność. Większość drzew i krzewów nie mają liści. Pomiędzy nimi rosną kaktusy o pionowych pniach. Między suchymi roślinami jest wydeptana wąska ścieżka.

RHNxAk7SkdZTZ

Zdjęcie przedstawia krajobraz sawanny z rosnącymi na niej akacjami. Na pierwszym planie rosną niskie trawy i krzewy. W tle rośnie kilka akacji. Mają rozłożyste gałęzie, które wraz z porastającymi je liśćmi, układają się poziomo. Tworzą parasolowatą koronę.

Słownik