Dwie katedry, dwie epoki…

Katedry kojarzą się głównie ze średniowieczem. Jest tak, choć tego typu budowle powstają także dziś. Za najsłynniejszą współczesną nam katedrę (warto przypomnieć, że budowa wciąż trwa, a zaczęła się w 1882 roku!) uchodzi niezwykła Świątynia Pokutna Świętej Rodziny, czyli Sagrada Familia w Barcelonie, zaprojektowana przez hiszpańskiego architekta Antoniego Gaudiego.

R1JaW4cpeW0u71

Na zdjęciu katedra z licznymi strzelistymi wieżami. Katedra wykonana w specyficznym stylu jakby ulana z błota. Dach katedry jest niedokończony. Są na nim rusztowania.

Sagrada Familia należy do tych budowli, które rozpoznają niemal wszyscy mieszkańcy naszego globu (obok wieży Eiffla w Paryżu, nowojorskiego Empire State Building, podkairskich piramid, opery w Sydney, moskiewskiego Kremla czy Krzywej Wieży w Pizie). Wśród najważniejszych dokonań architektonicznych w dziejach ludzkości znajduje się też katedra Notre‑Dame w Paryżu. Sagrada Familia ma kształt, który wynika z łączenia typowej dla katedr europejskich konstrukcji z niezwykłą wizją secesyjnej świątyni, wizją powstałą w wyobraźni jej głównego architekta - Antonio Gaudiego. Notre‑Dame w Paryżu natomiast można potraktować jako swoistą kwintesencję gotyku. Ów styl w sztuce tak mocno kojarzy się z katedrą, że pojęcia „gotyk” i „katedra” stały się niemal nierozerwalne i zdarza się nazywać tak świątynię, która formalnie nią nie jest, lecz powstała w średniowieczu i ma odpowiednio duże rozmiary.

O randze (właściwie każdej) każdej katedry decyduje fakt, iż zgodnie z definicją jest głównym kościołem biskupim w danej diecezji katolickiej. Jednak jej znaczenie nie wynika tylko z faktu, że stanowi centrum administracji kościelnej – katedra to też niezwykłe dzieło sztuki, inspirujące do tworzenia innych dzieł!

Katedra, czyli… tron

Pierwotnie katedrą nazywano tron, na którym starożytni filozofowie czy retorzy wygłaszali wykłady lub mowy. Kiedy chrześcijaństwo stało się religią panującą, na tronach zaczęli zasiadać biskupi i z nich nauczać prawd wiary. Do dziś mówi się, że ktoś przemawia ex cathedra – oznacza to sytuację, w której albo papież wypowiada się w kwestiach wiary (i jest to niepodważalne), albo ktokolwiek stwierdza coś w sposób kategoryczny i autorytatywny. W X stuleciu nazwa zaczęła obejmować już cały kościół, w którym biskup odprawiał nabożeństwa i który uznawano za najważniejszy w diecezji.

Katedry gotyckie powstawały od wieku XII (w latach 1140‑1168 zbudowano pierwszą z nich – we francuskim Sens) do wieku XV. Postawiono ich wówczas we Francji niemal 80! Długiemu okresowi mody na katedry towarzyszył długi czas powstawania każdej z nich. Właściwie nie zdarzało się, aby ten, kto rozpoczynał budowę takiej świątyni, mógł cieszyć się widokiem ukończonej budowli, np. katedra św. Szczepana w Bourges powstawała niemal wiek! Decydowały o tym m.in. ogromne koszty, jakie trzeba było ponieść, by stworzyć tę swoistą „górę kamieni”. Owe „góry” miały wznosić się aż do nieba. Ambicją architektów było stawianie coraz wyższych naw oraz wież (nawa główna w Sens liczy 30 m, natomiast ta z Beauvais – już ponad 48 m). Poczucie, że katedra sięga chmur, było potęgowane przez fakt, że starano się też stawiać świątynie smukłe, strzeliste, „skierowane do nieba”, co uzyskiwano, stosując m.in. ostrołuki, zewnętrzne przyporyprzyporaprzypory czy arkadyarkadaarkady.

Ambicja „dotknięcia nieba” może wywołać skojarzenia z biblijną historią o wieży Babel, lecz budowniczowie podkreślali, że robią to ad maiorem Dei gloriam (łac. „na większą chwałę Bożą”).

Katedra to alfabet

Wiernemu, który znalazł się w katedrze, miały towarzyszyć odczucia niemalże mistyczne. Wspomagało je odwoływanie się do symboliki i alegorii. Już przed wejściem do świątyni na tympanonie można było dostrzec płaskorzeźby ilustrujące wybrane sceny biblijne (głównie: Sąd Ostateczny). Odpowiednio zaprojektowane witraże wpuszczały do środka światło słoneczne, przy czym jasność dominowała w górnych partiach budowli (co miało imitować rozświetlone niebo). Sklepienie podpierało zazwyczaj 12 kolumn, a liczba ta przecież odpowiada liczbie apostołów, natomiast kościół składał się z trzech naw, co mogło nawiązywać do Trójcy Świętej.

W ten sposób katedra stawała się swoistym alfabetem, dzięki któremu nawet osoba niepiśmienna mogła „czytać” świat – liczne obrazy czy rzeźby przedstawiały wydarzenia biblijne lub epizody z żywotów świętych, a kształt budowli („wędrującej” z ziemi do nieba) podpowiadał, dokąd powinien dążyć człowiek. Katedrę można więc nazwać księgą pełną znaków, przy czym tylko niektóre z nich pojmował zwykły człowiek, bo część symboliczną rozumieli jedynie wykształceni odbiorcy. Taka katedra - potężna, pnąca się ku niebu, przemawiająca za pomocą samej architektury, ale też rzeźb i obrazów - była jednak nie tylko Domem Bożym. Był to także dom zbierających się w niej ludzi. To tu (na stojąco, bo nie było ławek) uczestniczono we mszy, obchodzono uroczystości, słuchano dekretów, ale również odbywano świeckie zebrania, a nawet… spano.

Katedra Notre‑Dame w Paryżu

Wspomniana już paryska katedra Notre‑Dame (wezwanie oznacza Naszą Panią, czyli Matkę Bożą) zainspirowała stworzenie setek dzieł kultury: utworów literackich, obrazów, a współcześnie staje się niezwykle charakterystycznym tłem w filmach (w tym – animowanych), grach komputerowych, klipach muzycznych. Jednym z pierwszych twórców, którzy ją opisali, był francuski pisarz Wiktor Hugo.

W powieści Katedra Marii Panny w Paryżu Hugo bardzo dokładnie odtworzył słowem  wygląd tej świątyni, podkreślając, że budowana w latach 1163‑1345 katedra ulegała później licznym zmianom. Hugo wiedział, że Notre‑Dame ma swój własny styl, lecz sygnalizował też jej typowość konstrukcyjną.

R1BTWBZawpOXq1

Zdjęcie przedstawia front katedry Notre Dame. Po bokach dwie masywne wieże płaskie u góry, bez strzelistych zakończeń. Centralne miejsce fasady zajmuje rozeta. Do budowy katedry użyto jasnego kamienia. Do katedry prowadzą trzy bramy — wejścia.

R6ifnatFue8wI1

Na zdjęciu płonąca katedra Notre Dame. Na szczycie katedry są słupy ognia i biały, gęsty dym.

Świątynia znajdująca się w samym sercu Paryża jest nie tylko najwyższej klasy zabytkiem architektury, ale też miejscem przechowywania cennych relikwii (wśród których znajduje się uznawana za autentyczną korona cierniowa Chrystusa oraz tunika św. Ludwika) i licznych dzieł sztuki. Historia katedry obfituje w chwalebne wydarzenia dla całego kraju (tu koronowano niektórych jej władców), ale też te tragiczne: w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej poważnie rozpatrywano pomysł jej zburzenia, natomiast wiosną 2019 roku doszło do pożaru, który strawił dużą część tego słynnego kościoła. Darczyńcy prywatni oraz firmy z całego świata wpłacają środki na odbudowę zabytku.

Wiktor Hugo w swojej powieści zamieścił m.in. fragment, w którym dokładnie opisał fasadę paryskiej katedry Notre‑Dame. W czasach, gdy nie było fotografii, wielu odbiorców zobaczyło tę świątynię oczami francuskiego pisarza.

Katedra uwieczniona w poezji

RpG8it0wkMwDo1

Zdjęcie portretowe Juliana Przybosia. Mężczyzna z gładko zaczesanymi do tyłu włosami. Ubrany w marynarkę, białą koszulę i krawat.

To, że francuski twórca epoki romantyzmu będzie z zachwytem pisał o gotyckiej katedrze stojącej w środku Paryża – nie dziwi. Pewnym zaskoczeniem może być natomiast fakt, że wielokrotnie o paryskiej Notre‑Dame wypowiadał się polski poeta awangardowyAwangarda Krakowskaawangardowy Julian Przyboś.

Przyboś kilka razy był we Francji. Zaowocowało to kilkunastoma utworami, w których pojawia się temat katedry. Cztery z tych dzieł już w tytule informują, że inspiracją do ich napisania była katedra Notre‑Dame w Paryżu. W wierszach znalazły się wyraźne odniesienia do wyglądu świątyni: jej zewnętrznych murów oraz tego, co można zobaczyć w środku. W ten sposób jedno dzieło (tu: poetyckie) odnosi się do innego dzieła (tu: architektonicznego), transponuje je na swój własny język. Taki literacki opis dzieła sztuki nazywany jest ekfraząekfrazaekfrazą. W języku greckim słowo to oznacza dokładny opis. W literaturze jest to opis z wykorzystaniem środków stylistycznych, a więc mający odmienny charakter od opisu dokonanego przez krytyka czy historyka sztuki.

Oto trzy utwory Juliana Przybosia o katedrze Notre‑Dame:

Słownik