Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Pierwszy obywatel

Tak o Oktawianie Auguście pisał w Rocznikach historyk rzymski Tacyt:

R12M43vgCrL9J
Nagranie dźwiękowe pod tytułem Tacyt Roczniki.
Tacyt Roczniki

1. [August] […] nad całym państwem, znękanym niesnaskami domowymi, po imieniu pierwszego obywatela najwyższą objął władzę […].
2. Kiedy […] po rozbrojeniu Lepidusa i śmierci Antoniusza nawet partii juliańskiej nie został inny przywódca prócz Cezara Oktawiana, złożył on tytuł triumwira, chcąc tylko za konsula być uważany i za takiego, któremu do obrony praw ludu władza trybuńska wystarcza. Lecz skoro żołnierzy przynęcił darami, lub rozdawnictwem zboża, a wszystkich słodyczą pokoju, powoli zaczął się wzbijać i zagarniać w swe ręce przywileje senatu, urzędników i praw. Nikt mu w tym nie stawiał oporu, gdyż najbutniejsi padli w bojach albo wskutek proskrypcjiproskrypcjaproskrypcji, a z pozostałej szlachty im bardziej kto był gotów do służalstwa, tym więcej wyróżniano go bogactwami i zaszczytami; wyniesieni więc przez zmianę stosunków, woleli bezpieczną teraźniejszość niż niebezpieczną przyszłość.

4 Źródło: Tacyt, Roczniki, [w:] tegoż, Dzieła, tłum. S. Hammer, Warszawa 2004, s. 37–38.
R1LaQ06XLfMTZ1
Marmurowe popiersie Oktawiana. Cesarz nosi na głowie wieniec z dębowych liści (tzw. corona civica), jedno z najwyższych w państwie rzymskim odznaczeń. Kto zapoczątkował modę na noszenie wieńca z dębowych liści wśród władców Rzymu?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Choć tytuły princeps civium („pierwszy obywatel”) oraz Augustus („dostojny”, „błogosławiony”, „wyniesiony dzięki boskiej mocy”, „boski”) miały przede wszystkim charakter honorowy, to z upływem lat Oktawianowi udało się skupić w ręku wiele ważnych godności i urzędów. Miał wpływ zarówno na prowadzenie polityki zagranicznej, jak i administrowanie państwem oraz sprawy wewnętrzne (najważniejsze uprawnienia znajdziesz w mapie myśli poniżej). Oczywiście większości przyznanych mu zadań, jak choćby zaopatrywania Rzymu w zboże, nie wypełniał sam – dbali o to wskazani przez niego prefekci. Niemniej cesarz stopniowo koncentrował władzę w swoich rękach, jednocześnie zachowując pozory ustroju republikańskiego. Choć senat rzymski w dużej mierze utracił posiadane wcześniej uprawnienia, to wciąż mógł m.in. zarządzać skarbem państwowym i częścią prowincji, a także – po śmierci cesarza – zatwierdzać lub odrzucać jego ustawy. Tak naprawdę pryncypat był kompromisem między rosnącym w siłę „pierwszym obywatelem” a coraz bardziej słabnącym senatem.

RKyHIRA98abUl1
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: Uprawnienia Oktawiana Augusta
    • Elementy należące do kategorii Uprawnienia Oktawiana Augusta
    • Nazwa kategorii: prokonsulat ([font-style: italic;]imperium proconsulare[/]), tzn. władza nad wojskiem
    • Nazwa kategorii: władza trybuńska (prawo zwoływania senatu i komicjów, możliwość wetowania ich uchwał, osobista świętość i nietykalność)
    • Nazwa kategorii: urząd najwyższego kapłana ([font-style: italic;]pontifex maximus[/])
    • Nazwa kategorii: urząd cenzora (ustalanie listy senatorów)
    • Nazwa kategorii: urząd rozdawcy darmowego zboża dla obywateli
    • Koniec elementów należących do kategorii Uprawnienia Oktawiana Augusta
bg‑orange

Ramy czasowe pryncypatu: 27 r. p.n.e. – 284 r. n.e.

R12A3298k6vOp1
31 – Bitwa pod Akcjum, klęska wojsk Marka Antoniusza. 31 – Śmierć Marka Antoniusza i Kleopatry, zakończenie wojen domowych w Rzymie. 30-14 – Rządy Oktawiana Augusta. 27 – Ustanowienie przez Oktawiana Augusta pryncypatu, początek cesarstwa. 27-68 – Panowanie dynastii julijsko-klaudyjskiej. 64 – Wielki pożar Rzymu za panowania Nerona, początek pierwszych prześladowań chrześcijan. 68-96 – Panowanie dynastii flawijskiej. 69 – Rok czterech cesarzy; ostatecznie władzę zdobywa Wespazjan. 79 – Wybuch Wezuwiusza, zniszczenie Pompei oraz Herkulanum. 96-192 – Panowanie dynastii Antoninów. 98-117 – Okres szczytowej potęgi Rzymu (panowanie Trajana). 193-235 – Panowanie dynastii Sewerów. 212 – Edykt Karakalli – niemal wszyscy wolni mieszkańcy imperium otrzymują obywatelstwo.

Okres panowania Oktawiana Augusta to początek epoki spokoju i dobrobytu cesarstwacesarstwocesarstwa nazwanej pax Romanapax Romanapax Romana. Jego następcy aż do początku II w. n.e. podtrzymywali ideę rzymskiego pokoju, koncentrując się na rozwoju podbitych prowincjiprowincjaprowincji i poszerzaniu wpływów. Utrzymanie władzy i spokoju na tak ogromnym obszarze nie było jednak zadaniem łatwym. By zachować bezpieczne granice, rozpoczęto budowę systemu umocnień granicznych zwanych limeslimeslimes.

R1alFEjTKtSxl1
Cesarstwo Rzymskie, 117 r. Wyjaśnij różnice w statusie pomiędzy dzielnicami senatorskimi a cesarskimi.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Z czasem cesarze coraz bardziej poszerzali zakres swojej władzy, korzystając z piastowanych urzędów republikańskich. Rzym zaczął przypominać raczej monarchię, i to w stylu wschodnim, tym bardziej że niektórzy władcy dążyli do władzy absolutnej oraz własnej deifikacji (wyniesienia do poziomu bóstwa). Władza przekazywana była następcy, którego wskazywał panujący cesarz, co prowadziło do wojen domowych, wstrząsających państwem rzymskim aż do przekształcenia pryncypatu w nową formę rządów.

Pan i bóg

RIpfhOnQRPkEs1
Przedstawienie Dioklecjana – głowa będąca kiedyś częścią statui wyobrażającej cesarza.
Źródło: IslandsEnd, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Nasilające się od początku III w. najazdy ludów barbarzyńskich, wewnętrzna walka o władzę oraz kryzys gospodarczy doprowadziły do zapaści imperium. Aby temu zaradzić, panujący na przełomie III i IV w. cesarz Dioklecjan przeprowadził niezbędne reformy oraz wprowadził nowy system polityczny – dominatdominatdominat. Stworzył monarchię opartą na armii i scentralizowanej biurokracji; wprowadził nowe urzędy dworskie, a cesarzowi doradzali konsystorzy – przedstawiciele rady cesarskiej. Władca nie był już pierwszym obywatelem, stał się bowiem władcą absolutnym, otoczonym przez pełen przepychu dwór. Z kolei dzięki podziałowi prowincji na mniejsze tereny (w sumie ich liczba zwiększyła się dwukrotnie) i wyznaczeniu nowych namiestników Dioklecjan zyskał lepszą kontrolę nad nimi.

R1MTigpiMEYOO1
System tetrarchii w Cesarstwie Rzymskim. Zwróć uwagę na przebieg granicy diecezji. Co legło u podstaw wytyczenia granicy?
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Od 293 r. n.e. monarchia bazowała na władzy czterech cesarzy – tetrarchiitetrarchiatetrarchii. Dioklecjan zdawał sobie sprawę, że jedna osoba nie jest już w stanie zarządzać tak wielkim imperium i skutecznie reagować na wydarzenia rozgrywające się na jego krańcach. Dlatego też dwóch augustów i wspierających ich dwóch cezarów (zastępców) sprawowało wspólnie władzę i miało za zadanie bronić granic imperium. Dzięki temu udało się na jakiś czas zażegnać kryzys i powstrzymać tendencje podziałowe państwa, choć po śmierci cesarza Konstantyna Wielkiego ponownie uległy one nasileniu. Preludium do zmierzchu Cesarstwa Rzymskiego był podział kraju na część wschodnią (ze stolicą w Konstantynopolu) i zachodnią (ze stolicą w Rawennie), którego dokonał w 395 r. n.e. Teodozjusz Wielki. Niecały wiek później cesarstwo zachodniorzymskie padło łupem plemion barbarzyńskich.

bg‑orange

Ramy czasowe dominatu w Rzymie: 284 r. n.e. – 476 r. n.e.

RHGtYsrFvxhVl1
284 - 305 Reformy Dioklecjana – Rzym staje się monarchią absolutną , 293 Wprowadzenie tetrarchii , 303 Prześladowania chrześcijan na Wschodzie , 313 Edykt mediolański, koniec prześladowań chrześcijan , 330 Konstantynopol (Bizancjum) zostaje uznane drugą stolicą państwa , 375 Najazd Hunów, początek okresu wędrówki ludów , 395 Podział Cesarstwa Rzymskiego na zachodnie (Honoriusz) i wschodnie (Arkadiusz) , 410 Zdobycie i złupienie Rzymu przez Wizygotów , 455 Zdobycie i złupienie Rzymu przez Wandalów, Rzym traci swoje znaczenie , 476 Zdetronizowanie ostatniego cesarza zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa przez ostrogockiego wodza Odoakera

Słownik

prowincja
prowincja

jednostka administracyjna w starożytnym Rzymie utworzona na podbitym terenie, poza Italią, zarządzana przez namiestników

limes
limes

(łac., granica) umocnienia i fortyfikacje na granicach imperium rzymskiego

cesarstwo
cesarstwo

forma ustroju państwa – monarchii – w której panujący obdarzony jest tytułem cezara; Cesarstwo Rzymskie zostało zapoczątkowane przez Oktawiana Augusta

pax Romana
pax Romana

(łac., pokój rzymski) określenie czasów od panowania Oktawiana Augusta w 27 r. p.n.e. do śmierci Aleksandra Sewera w 235 r. n.e.; opisywało okres pokoju wewnątrz i na zewnątrz imperium rzymskiego

proskrypcja
proskrypcja

(łac. proscriptio) w starożytności i od pełnego średniowiecza skazanie na banicję, pozbawienie praw, wyjęcie spod prawa; we wczesnośredniowiecznym prawie polskim wywołanie (skazanie na fikcyjną śmierć)

pryncypat
pryncypat

(łac. principatus – pierwsze miejsce, najwyższa władza) forma rządów w Cesarstwie Rzymskim wprowadzona przez Oktawiana Augusta, polegała na koncentracji władzy w rękach jednej osoby przy zachowaniu pozorów ustroju republiki

dominat
dominat

(z łac. dominus – pan) ustrój Cesarstwa Rzymskiego po reformach Dioklecjana; charakteryzował się absolutną władzą cesarza, używającego tytułu dominus et deus (pan i bóg)

tetrarchia
tetrarchia

(gr. tetrarchia od tetra – cztery + arche – władza; dosłownie rządy czterech) wprowadzony przez cesarza Dioklecjana system rządów polegający na równoczesnym panowaniu czterech władców: dwóch wyższej rangi – augustów oraz dwóch niższej – cezarów

republika
republika

(z łac. res publica – rzecz publiczna, powszechna) ustrój polityczny, w którym władza sprawowana jest przez obywateli poprzez wybory; w starożytnym Rzymie było to niemonarchiczne sprawowanie władzy przez posiadających prawa polityczne obywateli

senat
senat

najważniejsza i najtrwalsza instytucja polityczna w starożytnym Rzymie, ustanowiona zgodnie z legendą przez Romulusa; senat posiadał znaczny autorytet, pełnił funkcję doradczą i opiniował projekty ustaw

Słowa kluczowe

pryncypat, dominat, tetrarchia, cesarstwo, imperium rzymskie, republika, Oktawian August, Dioklecjan, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia

Wielka historia świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań–Gniezno 2016.

Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.