RwxsQGs5o900z1

Obraz przedstawia portret mężczyzny. Jest ukazane jego popiersie. To mężczyzna w średnim wieku. Ma szczupłą, pociągłą twarz. Jego krótkie włosy są lekko falujące, są zaczesane pod górę. Mężczyzna uważnie przygląda się widzowi. Jest ubrany w koszulę i krawat. W jego tle widać zabudowania fabryczne. Z kominów leci dym. Na dole obrazu znajdują się obok nazwiska Witkacy dziwne zapiski, typowe oznaczenia obrazów Witkacego, niezrozumiałe dla odbiorcy.

Stanisław Ignacy Witkiewicz żył w czasach narodzin systemów totalitarnych. Ich powstawanie wydawało mu się naturalne ze względu na zachodzący proces uspołecznienia ludzkości, który wymagał coraz większego zorganizowania i mechanizacji działań poszczególnych jednostek. Nie zmienia to jednak faktu, że zachłanność władzy przerażała go, a w zaniku indywidualności dostrzegał kres człowieczeństwa. W czasie I wojny, służąc w carskim wojsku jako rosyjski poddany, był świadkiem wybuchu rewolucji październikowej w Petersburgu. Z dalszej perspektywy – na podstawie prasowych doniesień – obserwował również rozwój sytuacji w Niemczech i we Włoszech. Refleksje dotyczące totalitaryzmu pojawiały się w wielu jego dziełach – między innymi w dramacie Szewcy.

Władza totalna

Dramat Witkacego Szewcy ukazuje krytyczny punkt w historii ludzkości, w którym budowany przez wieki układ sił zostaje obalony. Tradycyjny podział na uprzywilejowanych i nieuprzywilejowanych traci na znaczeniu i ci, którzy dotychczas jedynie wykonywali pracę na rzecz elit, stają się coraz bardziej świadomi swojej roli w społeczeństwie. Otwarcie buntują się przeciw arystokracji, domagając się zrównania praw i przyznania im należnej pozycji. Mimo rażącej dysproporcji między życiem bogatych i biednych,  która wymagała zmiany, Witkacy zwracał uwagę, że wprowadzenie w życie postulatów klasy robotniczej może mieć negatywne skutki – również dla niej samej.

Opisywane w Szewcach przewroty polityczne stają się coraz bardziej radykalne. Rewolucja zaczyna się od buntu wobec zastanego stanu rzeczy – wyzwala przy tym agresywne skłonności i prowadzi do eskalacji przemocy wobec dotychczasowych ciemiężców. Ostatecznie zemsta nie wystarcza i rewolucjoniści zwracają się przeciwko samym sobie:

R1CNvJnsiZPQr

Obraz przedstawia kobietę. Przez centralną część obrazu prowadzi ścieżka. Kobieta idzie nią w kierunku widza. Kobieta ma długie włosy i zwiewną suknię. Postać kobieca otoczona jest przez masywne ptaki. Są one bardzo dużych rozmiarów. Wyglądają złowrogo.

Witkacy uznawał rewolucję za ostatni moment w dziejach ujawniający najsilniejsze lęki i pragnienia ludzkości. Później przewidywał okres stagnacji, w którym społeczeństwo zostanie całkowicie zautomatyzowane. Dążenie do równości i sprawiedliwości doprowadzi ostatecznie do powstania totalitarnych rządów, a wolność i twórczość zostaną poświęcone na rzecz bezpieczeństwa i dobrobytu. Witkiewicz domyślał się, że rządy opresyjne wobec podwładnych okażą się niewystarczające dla utrzymania porządku, dlatego przewidywał, iż przyszła władza będzie zaspokajać wszelkie potrzeby obywateli. Ludzie odurzeni przyjemnościami oferowanymi przez system zapomną o człowieczeństwie i zostaną sprawnie funkcjonującymi maszynami.

Kult jednostki

W systemie totalitarnym pierwsze miejsce zajmuje ideologia – los jednostki ludzkiej schodzi na dalszy plan. Potrzebny jest jednak przywódca, ktoś, kto stanie się wzorcem dla pozostałej części społeczeństwa i wyznaczy standardy postępowania. Witkacy żył w czasach politycznych przemian w Niemczech i we Włoszech, gdzie władzę przejęły ugrupowania faszystowskie z Adolfem Hitlerem (1889–1945) i Benito Mussolinim (1883–1945) na czele. Również w Związku Sowieckim rozwinął się kult zmarłego w 1924 roku przywódcy rewolucji Włodzimierza Lenina (1870–1924).

RE3PaSleI6g4b1

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ubrany jest we włoski mundur. Ma skrzyżowane na piersiach ręce. Jego twarz jest owalna. Spogląda w obiektyw z powagą. Mężczyzna ma na głowie czapkę. Na jej otoku, w centralnej części umieszczony jest duży, złoty orzeł. Podobnie na naszywce na lewym ramieniu. Na piersi mężczyzny widać przyczepione baretki. Jest ich bardzo dużo.

Witkiewicz zauważał, że uwielbienie dla przywódców często zostaje wykorzystane jako środek do manipulowania społeczeństwem. Od samego człowieka ważniejsza staje się idea, którą on symbolizuje. Dlatego w Szewcach tytułowi robotnicy decydują się na zabicie Sajetana. Wódz jest dla nich bardziej przydatny jako pomnik niż jako żywy człowiek – martwy może zostać użyty jako symbol wpływający na masy, zapewniający potrzebę identyfikacji, wyznaczający kierunek. Łatwiej też wykorzystać jego przekonania do bieżących celów politycznych. Żywy Sajetan może w każdej chwili zmienić poglądy – dręczą go wątpliwości, a to utrudnia zarządzanie państwem po dokonanym przewrocie:

Podobne czystki na szczytach władzy odbywały się w dwudziestoleciu międzywojennym między innymi w Związku Radzieckim, a sytuacja polityczna panująca u wschodnich sąsiadów mogła zainspirować wydarzenia ukazane w dramacie. Poglądy i działania tytułowych Szewców w wielu aspektach przypominają metody stosowane przez rosyjskich komunistów oraz przekonania, którymi się kierowali.

Zanik indywidualności

Najwięcej uwagi Witkacy poświęcał temu, jak funkcjonowanie w totalitarnym społeczeństwie wpływa na psychikę jednostki. Niszczenie indywidualności, odrębności uznawał za bardziej dotkliwe i trudniejsze do przezwyciężenia niż aparat przemocy stosowany przez despotyczne rządy. W przyszłościowych wizjach autora Szewców system władzy całkowicie rezygnuje z represji fizycznych. Wręcz przeciwnie – trzeci etap rewolucji rozpoczyna erę społeczeństwa szczęśliwego, którego wszystkie materialne potrzeby zostają zaspokojone. Nowe realia prowadzą jednak do stopniowego zanikania osobowości i przeistaczają obywateli w bezmyślne automaty.

Witkacy uważał ten proces za nieunikniony, lecz brał pod uwagę możliwe korzyści dla ludzkości pozbawionej jednostkowej myśli, zorganizowanej na podobieństwo maszyny:

RtWDa4g5DjDyn1

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę. Jest to portret jego twarzy. Męzczyzna ma proste, półdługie włosy. Są one zaczesane do góry. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma gęste wąsy. Ma założone małe, owalne, druciane okulary.

Ostateczna diagnoza Witkacego nie jest pochlebna dla przyszłej ludzkości. Zdaniem autora Szewców zmechanizowane społeczeństwo będzie szczęśliwe, lecz pozbawione wyższych przeżyć, okaże się nic niewarte. O zgubnym wpływie narzuconych ideologii pisał również filozof Fryderyk Nietzsche (1844–1900), którego prace czytał Witkiewicz. W przeciwieństwie do polskiego twórcy niemiecki myśliciel dopuszczał inny scenariusz – powstanie rasy nadludzi, którzy nie ulegną zewnętrznym wpływom i sami wyznaczą sobie życiowe pryncypia.

Zgodnie z historiozofiąhistoriozofiahistoriozofią Witkacego taki rozwój sytuacji był nieprawdopodobny. Artysta dostrzegał możliwości, by człowiek mógł przezwyciężyć zewnętrzny nacisk totalitarnego systemu. Uznawał taką walkę za z góry przegraną, ponieważ w istocie nie byłaby ona zwrócona przeciw władzy, a przeciw nieuchronnym prawom historii, których jednostka nie może zmienić.

Słownik