W IV w. p.n.e. Epikur postanowił założyć swoją szkołę filozoficzną zwaną Ogrodem, utworzył ją na przedmieściach Aten.

R10ZBKbQtrBcO1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę przedstawiającą Epikura. Filozof ukazany jest jako dojrzały mężczyzna ubrany w himation. Mężczyzna siedzi, jest zamyślony.

Był to budynek lub zespół budynków otoczonych ogrodem, oddalonych od zgiełku miasta, a tym samym umożliwiających kontemplację przyrody. Podstawę epikurejskich rozważań stanowi założenie głoszące, że nadrzędnym celem filozofii powinno być ustalenie warunków umożliwiających życie szczęśliwe oraz metod realizacji tego postulatu dostępnych dla każdego człowieka. Twórca Ogrodu uznał dążenie do przyjemności oraz unikanie cierpienia za nadrzędną wartość ludzkich działań.

Stanowisko zaproponowane przez Epikura jest rozwinięciem hedonizmuhedonizmhedonizmu. Twórca tego nurtu, Arystyp z Cyreny, uczeń Protagorasa i Sokratesa, twórca szkoły cyrenajskiej, twierdził, że maksymalizacja doznawanej przyjemności oraz unikanie przykrości stanowią cel ludzkiej egzystencji. Twórcy obydwu szkół zgadzali się co do podstawowego założenia, jednak w inny sposób rozwijali jego konsekwencje. Arystyp za nadrzędne uważał przyjemności cielesne, natomiast Epikur nadawał wyższą wartość przyjemnościom duszy. Twórca Ogrodu argumentował swoje stanowisko w następujący sposób: przyjemności i cierpienia związane z ciałem doznawane są jedynie w teraźniejszości, natomiast przyjemności i cierpienia duszy łączą się również z tym, co było i będzie. Co ciekawe, Epikur był zwolennikiem atomizmu Demokryta, a to oznacza, że filozof uznawał ciało oraz duszę za materialne obiekty składające się z powiązanych ze sobą atomów. Przedstawiciele obu szkół w odmienny sposób rozumieli stan szczęścia. Dla cyrenaików szczęście sprowadza się do sumy cząstkowych, następujących po sobie przyjemności. Dla epikurejczyków życiowe spełnienie wiąże się z brakiem cielesnego bólu oraz nieobecnością niepokojów duchowych.

Również przedstawiciele szkoły stoickiej, utworzonej w Atenach mniej więcej w tym samym czasie, co Ogród Epikura, uznawali ludzkie dążenie do stanu szczęścia za cel filozoficznych rozważań i praktyk. Jej twórca, Zenon z Kition, miasta znajdującego się na Cyprze, przybył do centrum starożytnej kultury helleńskiej pod koniec IV w. p.n.e.

R1b0hSLZxlOy7

Zdjęcie przedstawia popiersie Zenona z Kition. Jego twarz wyraża zgorzknienie i smutek. Czoło filozofa jest zmarszczone.

Nazwa szkoły utworzonej przez filozofa wywodzi się od miejsca, w którym spotykali się jej przedstawiciele. Zenon nie był obywatelem ateńskim i zgodnie z obowiązującym prawem nie mógł on nabyć żadnego budynku znajdującego się w mieście. W związku z tym myśliciel prowadził swoje wykłady w portyku, czyli zadaszonej hali kolumnowej ograniczonej tylną ścianą, często zdobionej malowidłami. Nazwa stoicyzm pochodzi od greckiego słowa oznaczającego portyk: stoa.

R17bt2iefD6pW

Zdjęcie przedstawia piękną starogrecką halę, wspartą na licznych kolumnach. Jest to Stoa (hala) Attalosa w Atenach.

Podobnie jak Epikur, Zenon uważał, że ciało i dusza są materialne. Stoicy przejęli od Heraklita z Efezu pojęcie logosu rozumianego jako kosmiczna inteligencja, czyli boskie prawo urzeczywistniania się bytów, utożsamianego z ogniem jako pierwszą zasadą. 
O myśli Zenona pisał filozof rzymski Cyceron:

Każdy z przejawów logosu, czyli natury, podlega jego prawom. Zdaniem Zenona powinno się zatem ustalić, co należy do indywidualnego sposobu realizacji tej boskiej równowagi. Stoicy uważali, że ludzka natura wyróżnia się spośród pozostałych bytów tym, że wpisana jest w nią rozumność. Wszystko, co istnieje, dąży do tego, aby zachować siebie poprzez dostępne środki oraz unikać tego, co szkodzi.

R12XnlOT1QjO0

Zdjęcie przedstawia ruiny starożytnego, cypryjskiego miasta Kition.

Zdaniem Zenona rozumność stanowi najwyższy przejaw ludzkiej natury, w związku z czym tylko poprzez jej rozwój możemy osiągnąć stan szczęścia. Filozof poddawał krytyce epikurejskie uznanie przyjemności za wartość nadrzędną. Uważał, że przyjemność, jako popęd dzielony ze zwierzętami, nie jest tym, co czyni ludzkie istnienie wyjątkowym – w przeciwieństwie do rozumu. Giovanni Reale definiuje zasadę pierwszego popędu Zenona, czyli działania w zgodzie z naturą, w następujący sposób:

Odnosząc się do zasady pierwotnego popędu ( gr. oikeiôsis, zgoda, przyciąganie), który można utożsamić z działaniami mającymi na celu utrzymanie danego bytu w istnieniu, a także jego dalszy rozwój, stoicy uznawali za dobre to, co wzmacnia ten proces, natomiast mianem złego określali wszystko to, co zagraża trwaniu danego istnienia oraz blokuje jego wzrost. W związku z tym, że rozum stanowi nadrzędną właściwość określającą naturę ludzką, wszelkie działania powinny być podporządkowane jego rozwojowi. Stoicy wprowadzili podział wartości czynów ze względu na ich moralne, zatem najwyższe, znaczenie. Aktywności powiązane z cielesnym aspektem istnienia, a więc wzmagające życie biologiczne, dzielone ze zwierzętami i roślinami, wpływają na ludzi jedynie pośrednio, stąd określa się je mianem „obojętnych”. Pośród nich wyróżnia się działania „bezwartościowe” (godne odrzucenia)  i „wartościowe” (godne wyboru), a także „neutralne”. Nie oznacza to jednak, że czyny odnoszące się do cielesności nie mają żadnego znaczenia. Dla Zenona kwestie związane z ciałem nie miały wartości samej w sobie, a jedynie ze względu na ich możliwy wpływ na wzrost moralny. Poczucie szczęśliwości dla stoików było tożsame z rozwojem rozumu, wzrastaniem w mądrości, cnocie, czyli z wiedzą o tym, co dobre a co złe.

Epikureizm i stoicyzm stanowią propozycje dwóch różnych systemów etycznych, przyjmujących odmienne kryteria moralne. Przedstawiciele Ogrodu za wyznacznik wartości danego czynu uznawali wynikające z niego skutki. Każdy czyn oddalający długotrwale od cielesnego bólu oraz niepokojów duszy, a więc czyniący człowieka szczęśliwym, uznali za dobry. Tym samym działania wywołujące cierpienie, czyli przeciwieństwo przyjemności, oceniali jako złe. Rozważania filozoficzne Epikura stanowią przykład etyki konsekwencjalnejkonsekwencjalizmkonsekwencjalnej, czyli takiej, w której wartość czynu ocenia się poprzez jego złe lub dobre skutki. System myślowy Zenona z Kition zawiera w sobie odmienne kryterium moralne. Człowiek, jako istota rozumna, odkrywa prawa natury, logosu, a następnie postępuje w zgodzie z ich zasadami, zarówno w wymiarze ogólnym, czy też kosmicznym, a także indywidualnym, przypisanym rodzajowi ludzkiemu. Stoicyzm można uznać za przykład etyki deontologicznejdeontologizmdeontologicznej, w której wartość czynu ocenia się poprzez jego zgodność z wyznaczonymi normami, obowiązkami i powinnościami.

Słownik