Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Czystki

Przejęcie władzy przez bolszewików w 1917 r. zapoczątkowało okres masowego terroru. Na szeroką skalę nastąpiły aresztowania przeciwników politycznych, przedstawicieli różnych klas społecznych, deportacje całych narodów (np. Tatarów). RepresjerepresjeRepresje dotknęły także szeregi partii. Z wyższych stanowisk państwowych i partyjnych usunięto część elit. W ten sposób Lenin pozbył się krytyków reżimu – domniemanych i prawdziwych – oraz tych, którzy w przyszłości mogli zagrozić jego władzy. Powstała tajna policja: Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (w skrócie zwana Czeka) z Feliksem Dzierżyńskim na czele. Utworzono również GułaggułagGułag, czyli system obozów pracy przymusowej. Obozy te nazywano łagramiłagierłagrami, a trafiali do nich m.in. przeciwnicy systemu.

W następnych latach fale represji  powtarzały się niemal z cykliczną regularnością. Najbardziej tragiczny w skutkach był okres tzw. wielkiego terroruwielkie czystki/wielki terrorwielkiego terroru z lat 1936‑1938. Sygnałem do rozpoczęcia tej akcji stało się zamordowanie w 1934 r. Siergieja Kirowa, I sekretarza komitetu leningradzkiego. Za tym zabójstwem stał prawdopodobnie Józef Stalin, który w znanym i popularnym działaczu widział zagrożenie dla własnej pozycji w partii. Głównym instrumentem stosowania represji był Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, czyli NKWDNKWDNKWD, powstały z przemianowania Czeki.

RaolPIUMpKJZE
Łagier (obóz pracy przymusowej) w Permie, u stóp Uralu, powstały w 1943 r. Wiele z sowieckich obozów nie było nawet porządnie ogrodzonych, więźniowie bowiem rzadko uciekali, wiedzieli, że nawet gdyby im się udało, to i tak by niedługo przeżyli w niegościnnym północnym klimacie, bez jedzenia, skrajnie wycieńczeni pracą przymusową. Opisz na podstawie ilustracji, w jaki sposób w łagrach starano się uniemożliwić ucieczki więźniów.
Źródło: Gerald Praschl, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

„Ludzi biorą za nic”

Usłyszawszy o kolejnym aresztowaniu, nie pytaliśmy nigdy: Za co go wzięli? […] Czas zrozumieć, że ludzi biorą za nic…

A Cytat za: Nadieżda Mandelsztam, Wspomnienia, tłum. J. Czech, Agora, Warszawa 2015.

Wielki terror był najbardziej krwawym okresem w dziejach Związku Sowieckiego. Społeczeństwo żyło w ciągłym strachu. Nigdy nie było wiadomo, kto zostanie aresztowany jako następny i za co. Nawet ci, którzy przed chwilą znajdowali się na szczycie władzy, mogli szybko z niego spaść. Stalin stał się panem życia i śmierci milionów ludzi. Jego chorobliwa podejrzliwość i paranoja posłały ogromne rzesze ludzi przed plutony egzekucyjne lub do łagrów. Represje stosowano w celu utrzymania władzy. Służyły one wyeliminowaniu wszystkich tych, którzy stali na drodze Stalina do władzy, a później mogli stanowić zagrożenie dla jego pozycji. Celem było także utrzymanie całego społeczeństwa w strachu i w ten sposób podporządkowanie go sobie.

R1R0ndZbuIs1q1
Ława oskarżonych w tzw. drugim procesie moskiewskim, 23–30 stycznia 1937 r. Oskarżonymi w tym procesie było 17 osób z dawnego kierownictwa partii bolszewickiej, a zarzucano im współpracę z Lwem Trockim celem sprowokowania najazdu Japonii i III Rzeszy na ZSRS oraz sabotaż na kolei, kopalniach i fabrykach. Trzynastu zostało skazanych na śmierć, inni otrzymali wieloletnie wyroki pozbawienia wolności (w więzieniu zginęli lub ich zamordowano). Opisz, jak zachowują się podsądni. Czy widać w ich zachowaniu niepokój związany z możliwym rozwojem wydarzeń?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pierwsza fala wielkiego terroru uderzyła przede wszystkim w działaczy partyjnych,  głównie tzw. starych bolszewików, którzy przyłączyli się do partii jeszcze w czasach sprzed przewrotu październikowego. Stalin dążył do usunięcia każdego, kto mógłby przeszkodzić mu w przejęciu władzy absolutnej.

W trzech tzw. procesach pokazowych (1936‑1937), prowadzonych z pogwałceniem wszelkich zasad prawnych, skazano na śmierć wszystkich starych działaczy partyjnych, w tym głównych przeciwników Stalina z okresu walki o władzę: Zinowiewa, Kamieniewa, Bucharina, Rykowa. W okresie wielkich czystek stracono ok. 80 proc. składu osobowego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego. Wszystkich oskarżono o zdradę i przynależność do antysowieckiego spisku. W 1937 r. również zostali aresztowani przez NKWD wszyscy działacze Biura Politycznego Komunistycznej Partii Polski przebywający w ZSRS. Przyznanie się do winy wydobywano po wielogodzinnych torturach fizycznych i psychicznych. Tak opisywała to jedna z przesłuchiwanych osób:

Świadectwo Wsiewołoda Meyerholda, rosyjskiego aktora i reżysera, twórcy nowatorskiego teatru sowieckiego

Rozpoczęło się „wydobywanie” zeznań. […] Usiłujących się bronić przywoływano do rozsądku za pomocą fizycznych metod oddziaływania (bito po twarzy i głowie, po genitaliach, rzucano na podłogę i traktowano nogami, ściskano za gardło, aż twarz nabiegała krwią itd.). Trzymano bez snu, wsadzano do karceru (półnagich i bosych do lodowato zimnego lub nieznośnie gorącego i dusznego, bez okien) itd. Jeszcze innym wystarczyła sama groźba takiego potraktowania […]. Po próbie samobójstwa już mnie nie bito, za to przez długi czas nie dawano spać. Doszedłem do takiego stanu wyczerpania psychicznego, że było mi już wszystko jedno […]. W takim stanie psychicznym wyraziłem zgodę na składanie wszelkich zeznań. […] Nie stawiałem już więcej żadnego oporu i pisałem każde zeznanie, jakie podpowiadali mi oficerowie śledczy.

B Źródło: Świadectwo Wsiewołoda Meyerholda, rosyjskiego aktora i reżysera, twórcy nowatorskiego teatru sowieckiego. Cytat za: Roj Miedwiediew, Pod osąd historii. Geneza i następstwa stalinizmu, t. 1, tłum. C. Czarnogórski, Warszawa 1990, s. 251–252.

Jednocześnie odbywały się czystki w wojsku, które zdaniem sowieckiego przywódcy wykazywało zbyt dużą niezależność. Pretekst dało oskarżenie o szpiegostwo i skazanie na śmierć Michaiła Tuchaczewskiego, bohatera wojny domowej i twórcy potęgi militarnej ZSRS.

R19jkpSbvK8T2
Marszałkowie Związku Sowieckiego. W następstwie czystek przy życiu pozostało tylko dwóch: Klimient Woroszyłow oraz Siemion Budionny (obaj stoją). Z 16 wyższych dowódców przeżył tylko jeden. Jak myślisz, o czym świadczą i w jakich okolicznościach zostały nadane ordery, przywieszone na piersiach marszałków?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ofiarami wielkiego terroru padła też inteligencja. Wielu wybitnych pisarzy, poetów, reżyserów, ludzi kultury i nauki zostało skazanych i rozstrzelanych lub zesłanych na długie lata do łagrów. Wielu stamtąd już nie powróciło.

R9aB6AD0OvjjD
Osip Mandelsztam (1891–1938) – rosyjski poeta i prozaik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli literatury okresu „srebrnego wieku” i główny przedstawiciel akmeizmu. Jego żoną była Nadieżda Mandelsztam (1899‑1980) – pisarka, dzięki której ocalała spuścizna literacka poety. Osip Mandelsztam był ofiarą wielkich czystek, zmarł w obozie przejściowym w drodze na Kołymę.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Osip Mandelsztam Żyjemy tu…

Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi,
Nie słychać i na dziesięć kroków, co szepczemy,
A w półsłówkach, półrozmówkach naszych
Cień górala kremlowskiego straszy.
Palce tłuste jak czerwie, w grubą pięść układa,
Słowo mu z ust pudowym ciężarem upada.
Śmieją się karalusze wąsiska
I cholewa jak słońce rozbłyska.
Wokół niego hałastra cienkoszyich wodzów:
Bawi go tych usłużnych półludzików mozół.
Jeden łka, drugi czka, trzeci skrzeczy,
A on sam szturcha ich i złorzeczy.
I ukaz za ukazem kuje jak podkowę –
Temu w pysk, temu w kark, temu w brzuch, temu w głowę.
Miodem kapie każda nowa śmierć
Na szeroką osetyńską pierś.

Listopad 1933

Indeks górny Wskaż elementy w wierszu, które mogły sprowadzić na Osipa Mandelsztama represje. Indeks górny koniec

C Źródło: Osip Mandelsztam, Żyjemy tu…, oprac. tekst dostępny online: wikicytaty.org, tłum. S. Barańczak, Londyn 1977.

Wiersz ten był główną przyczyną aresztowania wybitnego poety rosyjskiego Osipa Mandelsztama w 1938 r., a następnie jego skazania na 10 lat pracy przymusowej na Kołymie i śmierci w obozie przejściowym podczas transportu.

Polecenie 1

Jak myślisz, co mogło się Stalinowi nie spodobać w tym utworze? Kogo poeta nazwał kremlowskim góralem?

RRCccaBIolaFy1
Pierwsza strona kopii rozkazu ludowego komisarza spraw wewnętrznych NKWD Nikolaja Jeżowa otrzymanego przez oddział NKWD w Charkowie. Rozkaz ten (nr 00485) wydany 11 sierpnia 1937 r. był podstawą do rozpoczęcia akcji masowych aresztowań Polaków w ZSRS.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Terror dotknął także mniejszości narodowe. ZSRS, w odróżnieniu od Rosji carskiej, był nie tylko państwem komunistycznym, ale przynajmniej oficjalnie, stanowił związek odrębnych republik narodowościowych, a sama Rosja była również federacją różnych republik i regionów narodowych ( np. Buriacja, Jakucja, Baszkiria itd.) Nie przeszkadzało to władzom sowieckim prowadzić politykę represji szczególnie wobec narodów uznanych za wrogie, posiadające własne państwa poza granicami, stanowiące zdaniem elit politycznych zagrożenie dla ZSRS. Do tych narodów zaliczono w latach 30‑tych Polaków, Niemców, Finów, Koreańczyków, Greków, Persów, Afgańczyków, a w latach 40‑tych dołączyli do nich „narody kolaborantów” -  Tatarzy Krymscy, Kałmucy, Czeczeni, Ingusze. Represje, którym poddawano mniejszości narodowe obejmowały przesiedlenia i planową akcję mordowania. Polacy stanowili znaczną część represjonowanych w ramach akcji narodowościowej. Represjami zostali objęci Polacy mieszkający na wschód od granicy Rzeczypospolitej ustalonej w traktacie ryskim (1921 r.), polscy jeńcy po wojnie polsko‑bolszewickiej przetrzymywani w ZSRS, członkowie partii politycznych (w tym komunistycznej) i polscy imigranci wraz z rodzinami. Duże skupiska ludności polskiej znajdowały się na terenach Ukrainy i Białorusi, gdzie powstawały polskie okręgi autonomiczne (w tym np. Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego i Polski Rejon Narodowy im. Feliksa Dzierżyńskiego). Według różnych szacunków na terytorium sowieckim przebywało od 900 tys. do 1,2 mln Polaków. W 1936 r. rozpoczęła się akcja przesiedlania ok. 60 tys. Polaków z Żytomierszczyzny (tereny Ukrainy) do Kazachstanu. Była ona prowadzona w ramach operacji „oczyszczenia” pasa przygranicznego z „polsko‑niemieckiego elementu nacjonalistycznego”. W wyniku tzw. akcji polskiej NKWD z lat 1937‑38 aresztowano ponad ćwierć miliona Polaków mieszkających w ZSRS, z czego ok. 100 tys. stracono, a resztę deportowano. Na przykład liczebność Polaków żyjących na terenach sowieckiej Białorusi według spisu powszechnego z 1938 r. w porównaniu z danymi z 1926 r. spadła o ponad 50%.

RPAGQYmACK2ac
Kuropaty koło Mińska na Białorusi. Pod koniec lat 80. XX w. odkryto w tym miejscu masowe groby, w których pochowane zostały osoby rozstrzeliwane w ramach akcji prowadzonej przez NKWD od końca lat 30. XX w. Ogólne szacunki dotyczące liczby ofiar znacznie się różnią, wahają się od kilkudziesięciu tysięcy do nawet 250. W masowych grobach znajdują się szczątki ok. 4 tys. Polaków z różnych grup społecznych, zamieszkujących przed wybuchem II wojny światowej tereny obecnej Białorusi i zamordowanych po 17 IX 1939 roku. Oprócz tych udokumentowanych 4 tys. ofiar szacuje się, że w Kuropatach przed 1939 r. zabito kilka tysięcy Polaków w okresie tzw. Akcji Polskiej w latach 1937-38. Polacy byli jedną z wielu mniejszości narodowych, w którą wymierzony był terror sowiecki. Celem tych akcji było wyeliminowanie grup potencjalnie opozycyjnych wobec władzy sowieckiej.
Określ, przedstawiciele jakich wyznań znaleźli miejsce ostatniego spoczynku w Kuropatach koło Mińska w latach 30-tych.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1BlaiilBKO6H1
Wykres kołowy. Osoby przebywające w łagrach według narodowości według spisu z 1 stycznia 1939 r.. Lista elementów:
  • Rosjanie; Wartość: 830491; Udział procentowy: 66,91%
  • Ukraińcy; Wartość: 181905; Udział procentowy: 14,66%
  • Białorusini; Wartość: 44785; Udział procentowy: 3,61%
  • Tatarzy; Wartość: 24894; Udział procentowy: 2,01%
  • Uzbecy; Wartość: 24499; Udział procentowy: 1,97%
  • Żydzi; Wartość: 19758; Udział procentowy: 1,59%
  • Niemcy; Wartość: 18572; Udział procentowy: 1,5%
  • Kazachowie; Wartość: 17123; Udział procentowy: 1,38%
  • Polacy; Wartość: 16860; Udział procentowy: 1,36%
  • Gruzini; Wartość: 11723; Udział procentowy: 0,94%
  • Ormianie; Wartość: 11064; Udział procentowy: 0,89%
  • Turkmeni; Wartość: 9352; Udział procentowy: 0,75%
  • Baszkirowie; Wartość: 4874; Udział procentowy: 0,39%
  • Łotysze; Wartość: 4742; Udział procentowy: 0,38%
  • Tadżykowie; Wartość: 4347; Udział procentowy: 0,35%
  • Chińczycy; Wartość: 3161; Udział procentowy: 0,25%
  • Kirgizi; Wartość: 2503; Udział procentowy: 0,2%
  • Koreańczycy; Wartość: 2371; Udział procentowy: 0,19%
  • Finowie; Wartość: 2371; Udział procentowy: 0,19%
  • Estończycy; Wartość: 2371; Udział procentowy: 0,19%
  • Buriaci; Wartość: 1581; Udział procentowy: 0,13%
  • Litwini; Wartość: 1050; Udział procentowy: 0,08%
  • Rumuni; Wartość: 395; Udział procentowy: 0,03%
  • Afgańczycy; Wartość: 263; Udział procentowy: 0,02%
  • Japończycy; Wartość: 50; Udział procentowy: 0%
  • Mongołowie; Wartość: 35; Udział procentowy: 0%
Z czego mogło wynikać, że największy odsetek wśród osób represjonowanych przez reżim stalinowski oprócz Rosjan stanowili Ukraińcy?
Źródło: Dane za: wikipedia.ru.

Wprowadzone w ZSRS nowe przepisy karne o odpowiedzialności zbiorowej dawały prawo do aresztowania członków rodzin wcześniej skazanych, ich znajomych i wielu tych, na których padł chociażby cień podejrzenia. Eksterminacja objęła wszystkie grupy społeczne. Ostatnim etapem wielkiej czystki była likwidacja NKWD.

Krwawy bilans

Szacunkowe dane mówią, że w okresie wielkiego terroru zostało aresztowanych ok. 8 mln ludzi, z czego od 800 tysięcy do 2 mln skazano na karę śmierci, resztę zaś wysłano do sowieckich obozów pracy. Wielki terror doprowadził do znacznego osłabienia sowieckiej elity społecznej, głównie inteligencji. Spowodował także wyniszczenie kadry dowódczej. Pozostawił trwałe piętno w świadomości zbiorowej milionów Rosjan. Stalin osiągnął jednak to, co zamierzał. Społeczeństwo znalazło się pod jego kontrolą, stanowiska w partii i państwie zostały obsadzone przez oddanych mu ludzi, a jego władzy nie było już komu kwestionować. O śmierci wielu z aresztowanych rodziny dowiedziały się dopiero po wielu latach. Reżim w ścisłej tajemnicy trzymał nazwiska i informacje o dalszych losach tych, których skazał (np. śmierć eufemistycznie określano jako skazanie na pobyt w łagrze bez prawa do korespondencji przez 10 lat). Wciąż też nie do końca wiadomo, ile osób straciło życie w wyniku wielkiego terroru, a personalia wielu z nich stopniowo są ujawniane.

Słownik

represje
represje

surowy środek stosowany w celu wymuszenia pewnego zachowania lub jako forma odwetu

wielkie czystki/wielki terror
wielkie czystki/wielki terror

okres w dziejach Związku Sowieckiego w latach 30. XX w. cechujący się nasilonymi represjami wobec społeczeństwa, początek im dało zabójstwo Siergieja Kirowa

gułag
gułag

(ros. Gławnoje uprawlenije isprawitielno‑trudowych łagieriej i kolonij, Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy) zarząd obozów pracy w Związku Sowieckim

łagier
łagier

(ros. isprawitielno‑trudowyje łagieria, poprawcze obozy pracy) obóz pracy przymusowej w Rosji bolszewickiej i Związku Sowieckim

NKWD
NKWD

(ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) ministerstwo wchodzące w skład rządu ZSRS – Rady Komisarzy Ludowych, istniejący pod tą nazwą w latach 1917–1946 i zastąpiony przez KGB; organ odpowiedzialny za represje (w tym wielkie czystki)

Nowa Ekonomiczna Polityka
Nowa Ekonomiczna Polityka

(ros. Nowaja ekonomiczeskaja politika, w skrócie NEP) określenie odnoszące się do okresu w dziejach Rosji sowieckiej od 1922 do 1929 r., w szczególności spraw gospodarczych; doktryna polityki gospodarczej polegająca na ograniczonej adaptacji elementów gospodarki kapitalistycznej do socjalistycznej

Słowa kluczowe

wielka czystka w ZSRS, wielki terror w ZSRS, stalinizm, NKWD, operacja polska NKWD, narodziny i rozwój totalitaryzmów w okresie międzywojennym

Bibliografia

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

O. Figes, Szepty. Życie codzienne w stalinowskiej Rosji, tłum. W. Jeżewski, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2008.

B. BażanowByłem sekretarzem Stalina, Warszawa 1985.

S.S. Montefiore, Stalin. Dwór czerwonego cara, tłum. M. Antosiewicz, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2003.

N. MandelsztamWspomnienia, tłum. J. Czech, Agora, Warszawa 2015.

R. MiedwiediewPod osąd historii. Geneza i następstwa stalinizmu, tłum. C. Czarnogórski, t. 1, Warszawa 1990.

A. SołżenicynArchipelag GUŁag 1918‑1956. Próba dochodzenia literackiego, tłum. J. Pomianowski, Warszawa 1988.

M. Iwanow, Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina, „Operacja polska” 1937–1938, Znak Horyzont, Kraków 2014.

T. Sommer, Operacja Antypolska NKWD 1937‑1938. Geneza i przebieg ludobójstwa popełnionego na Polakach w Związku Sowieckim, wyd. 3S Media Sp. z.o.o, Biblioteka Wolności, 2014.

H. Stroński, Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929‑1939, Stowarzyszenie Wspólnota Polska, Warszawa 1998.