Chociaż pierwsze kolonie tworzyli już starożytni Grecy, Fenicjanie oraz Chińczycy, za początek rozwoju polityki kolonialnejkolionializmpolityki kolonialnej uważa się epokę wielkich odkryć geograficznych. Z końcem XV wieku ówczesne europejskie państwa, które dysponowały rozwiniętą flotą morską, zaczęły ekspansję na inne kontynenty. W kolejnych stuleciach Hiszpanie, Portugalczycy, Brytyjczycy, Francuzi, Holendrzy, Belgowie i Niemcy powiększali swoje terytoria zamorskie. Impulsem do nasilenia procesów kolonialnych była wielka rewolucja przemysłowa w XIX wieku. Masowa produkcja wymagała stałych dostaw surowców mineralnych, które pozyskiwano z kolonii, równocześnie traktując je jako ogromny rynek zbytu dla wytwarzanych produktów. Nasileniu polityki kolonializmu sprzyjała również rewolucja w dziedzinie komunikacji – statki parowe mogły transportować więcej i szybciej niż zależne od natury żaglowce, a wynalezienie radia i telegrafu ułatwiało metropoliom kontrolowanie administracyjne i polityczne odległych kolonii. W wyniku tych podbojów na początku XX wieku praktycznie cała Afryka i ogromne obszary Azji Południowo‑Wschodniej znalazły się pod kontrolą obcych państw, które utworzyły gigantyczne imperia kolonialne. Brytyjskie posiadłości w czasach największego zasięgu obejmowały około ¼ powierzchni wszystkich lądów. Imperium brytyjskie sięgało od Nowej Zelandii aż po Kanadę i określano je jako „to, nad którym nigdy nie zachodzi słońce”.

RwG5RwTlYvuXx

Mapa świata przedstawia brytyjskie imperium kolonialne w roku 1921. Państwa będące ówczesnymi koloniami brytyjskimi są zaznaczone na kolor czerwony. Należą tu w większości państwa afrykańskie, Indie, Australia, Kanada i Gujana oraz niewielkie wysepki na oceanie.

Kolonialne imperia zaczęły słabnąć po I wojnie światowej. Jednak to dopiero zakończenie II wojny światowej przyspieszyło proces wyzwalania się podległych dotąd państw spod kontroli metropolii. Proces ten określany jest mianem dekolonizacji.

Proces rozpadu systemu kolonialnego był długotrwały i skomplikowany. Zapoczątkowany został w Afryce i Azji w czasie I wojny światowej (1914‑1918). W działaniach wojennych na frontach Europy, często poprzez przymusowy werbunek, brali udział również żołnierze pochodzący z kolonii, którzy wraz z Europejczykami ginęli na polach walk. Ich udziału nie dało się pominąć. Dlatego już po zakończeniu wojny, na konferencji pokojowej w Paryżu (1919‑1920), pojawiły się pierwsze sygnały zmiany w podejściu do obszarów kolonialnych. Wprowadzono między innymi system mandatowy, który dawał szansę na wyzwolenie się podległych krajów spod protektoratu metropolii. System mandatowy, poprzez który zwycięskie państwa I wojny światowej zagospodarowały obszary po państwach przegranych, zapoczątkował również międzynarodową kontrolę nad koloniami. Te ustalenia obudziły ruchy antykolonialne oraz dążenia niepodległościowe w Indiach, Wietnamie i Indonezji. Przełomem okazała się jednak II wojna światowa, która zmieniła obraz polityczny nie tylko w Europie, ale przyczyniła się też pośrednio do przyspieszenia procesów dekolonizacji.

Ostatecznie na frontach II wojny światowej w armii francuskiej, brytyjskiej czy holenderskiej walczyły tysiące żołnierzy pochodzących z kolonii. Szacuje się, że w okresie od 1939 do 1945 roku tylko z kolonii francuskich zmobilizowano 180 000 Afrykańczyków, spośród których 25 000 zostało zabitych.

Klęska europejskich mocarstw kolonialnych w pierwszej fazie wojny osłabiła mit niezwyciężonych państw. Na oczach żołnierzy pochodzących z kolonii, którzy do tej pory mieli szczątkową wiedzę o Wielkiej Brytanii i Francji, prysł mit białego człowieka. Udział w walkach frontowych wpłynął na rozwój świadomości politycznej i społecznej żołnierzy pochodzących z Senegalu, Maroka czy Indii. Po powrocie z wojny do swoich krajów wielu z nich stawało na czele ruchów niepodległościowych. Domagali się przyznania swoim krajom niepodległości jako formy „podziękowania” za zaangażowanie podczas wojny i poniesione ofiary.

Czynnikiem sprzyjającym ruchom wyzwoleńczym były również kwestie ekonomiczne. Mimo zwycięsko zakończonej wojny, państwa alianckie poniosły dotkliwe straty ludnościowe i materialne. Im bardziej ich uwaga skupiała się na odbudowaniu własnej gospodarki, tym mniej poświęcali jej koloniom. Słabła kontrola polityczna i administracyjna mocarstw. Pierwsze zaczęło rozpadać się brytyjskie imperium kolonialne w Azji. W 1947 roku niepodległość uzyskały Indie oraz Pakistan. W 1945 roku wyzwoliła się spod władzy Holandii Indonezja.

Już w latach 20. XX wieku stopniowo zmieniło się również podejście metropolii do własnych kolonii. W krajach Afryki zaczęto budowę sieci szkół z internatami. Władzom zależało na wykształceniu elit, dlatego najzdolniejsi uczniowie mogli liczyć na stypendia naukowe. Wielu z nich ukończyło studia wyższe w Europie, np. we Francji lub Szwajcarii. Proces ten nasilił się po 1945 roku. Tacy ludzie do swojego kraju, obok uzyskanej wiedzy, przywozili nowe idee. Postulowali konieczność reform gospodarczych, rozwoju edukacji czy służby zdrowia. Opowiadali się przeciwko rządom kolonialnym. Niektórzy z nich, już po odzyskaniu niepodległości, objęli ważne funkcje w administracji nowo powstałych państw, zajmowali stanowiska prezydentów czy ministrów. Przykładem takiej osoby może być choćby pierwszy prezydent Senegalu Léopold Sédar Senghor, który kształcił się na paryskiej Sorbonie.

Przywódcy ruchów niepodległościowych wykorzystywali powojenny czas na wzmacnianie świadomości narodowej rdzennej ludności. Było to o tyle trudne, że poszczególne kolonie zamieszkiwało wiele grup etnicznych, nierzadko ze sobą skonfliktowanych. Bez konsolidacji ludności nie można było starać się o niepodległość. Stopniowo wśród ludności zaczęła budzić się duma z własnej kultury i tożsamość narodowa. Walka o niepodległość wzmocniła zaangażowanie, solidarność i poczucie sprawczości. Dla przykładu Amilcar Cabral z Gwinei Bissau nie tylko sprawował kontrolę nad ruchami wyzwoleńczymi, ale także wykorzystywał swoją wiedzę inżyniera agronoma do edukowania ludności na temat najefektywniejszych metod pozyskiwania płodów rolnych, co znacznie zwiększyło zapasy żywności tak walczących, jak i cywilów.

Czynnikiem sprzyjającym dekolonizacji była również sytuacja międzynarodowa po II wojnie światowej. W roku 1945 podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, która powoływała do życia i określała ustrój Organizacji Narodów Zjednoczonych. W dokumencie tym uwzględniono również kwestie samostanowienia narodów. W rozdziałach XII i XIII opisano system powiernictwa, który miał w przyszłości umożliwić uzyskiwanie niepodległości przez kolonie. Jeden z celów zapisanych w artykule 76. Karty głosił, że należy:

To moment, gdy organizowały się ruchy niepodległościowe w Afryce. 15 maja 1958 roku przywódcy niepodległych wówczas krajów afrykańskich i aktywiści polityczni zorganizowali pierwszą Konferencję Niepodległych Krajów Afryki w Akrze, stolicy Ghany. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele: Etiopii, Ghany, Liberii, Libii, Maroka, Sudanu, Tunezji, Zjednoczonej Republiki Arabskiej (ówczesnej federacji Egiptu i Syrii). Ustanowiono Dzień Wolności Afryki (15 maja), obecnie świętowany 25 maja pod nazwą Dzień Wyzwolenia Afryki. Wzywano do uwolnienia się spod obcej dominacji. Mało kto z uczestników przypuszczał, na jak podatny grunt padają te słowa. Pięć lat później w drugiej konferencji uczestniczyło już 30 spośród 32 niepodległych afrykańskich państw, a rok 1960 przeszedł do historii światowej jako Rok Afryki, ponieważ aż 17 państw proklamowało niepodległość. Na oczach świata zaczął rozpadać się system kolonialny. W grudniu 1960 roku przy ONZ powstał specjalny komitet do spraw realizacji Deklaracji o Przyznaniu Niepodległości Krajom i Ludom Kolonialnym, zwany w skrócie Komitetem Dekolonizacji. Deklaracja, chociaż nie była aktem prawnie wiążącym, to w państwach kolonialnych stała się impulsem do żądania niepodległości. Do końca lat 60. XX wieku uzyskało niepodległość kolejnych 17 państw.

R1CSJR1yOQ6yw

Czarno-białe zdjęcie przedstawiające kilkudziesięciu ubranych w jednolite, białe stroje czarnoskórych mężczyzn. Postaci siedzą w kucki jeden obok drugiego, po lewej stronie przed siedzącymi stoi kilu mężczyzn, także ubranych w białe stroje. Jeden z nich ma wzniesiona prawą rękę, Stoi tu także mężczyzna w mundurze wojskowym. Kilka siedzących postaci trzyma flagi na wysokich trzonkach. W tle widać palmy.

R1W5Z5WERM8KA

Czarno-białe zdjęcie przedstawia budynek przy ulicy. Na parterze budynku znajdują się sklepy - po lewej stronie biblioteka, w środku wąskie wejście do sklepu z trafiką, po prawej stronie sklep z sukienkami. Szyldy sklepów są w języku angielskim. Na pierwszym piętrze budynku wiszą dwa transparenty antybrytyjskie i niepodległościowe w języku angielskim - jeden ma treść "Brytyjczycy, wynocha", drugi "Malta chce niepodległości". Przed budynkiem jest chodnik i fragment jezdni. Znajduje się tu wiele osób idących w prawo bądź w lewo, jeden mężczyzna stoi w miejscu. Mężczyźni ubrani są w większości w białe koszule i ciemne, jeden mężczyzna ma jasny garnitur. Jedna z kobiet ma wzorzystą bluzkę i czarną spódniczkę, inna ma wzorzystą suknię.

RJNsOSAnyaFo6

Na czarno-białym zdjęciu grupa mężczyzn i kobiet znajduje się w dynamicznych pozach przed czarnym, klasycznym samochodem. Jeden z mężczyzn przed autem ma wzniesioną prawą rękę, ubrany jest w białą koszulę i jasne spodnie. Stojąca po lewej od niego postać jest naga od pasa w górę, widać jej plecy, ma wzniesione ręce, w których trzyma dużą kartkę papieru z wypisanym tekstem. Po lewej od tej postaci stoi kobieta w białej bluzce i wzorzystej spódnicy. Wszystkie trzy postaci są widoczne od tyłu, gdyż stoją przodem do auta. Są osobami czarnoskórymi. Po lewej od nich tłoczy się grupa innych osób, jedne są rasy białej, inne rasy czarnej. Widocznych jest wiele dłoni wnoszących w górę kartki z napisami.

Rj2IIIh056KhH

Na czarno-białym zdjęciu znajduje się grupa ośmiu czarnoskórych kobiet stojących w rzędzie. Pierwsza od lewej osoba stoi najbliżej obiektywu. Kobiety wnoszą prawe ręce. Trzymają w nich małe flagi. Jedna z kobiet trzyma nad sobą kartkę z napisem "Freedom 1961". Pierwsza z kobiet ma rozradowaną twarz. Ubrana jest w nowocześniejszy strój niż pozostałe kobiety, które mają długie, tradycyjne stroje i zasłonięte chustami głowy.

RMN17Vsv1Gb2s

Na czarno-białym zdjęciu grupa czarnoskórych mężczyzn i kobiet niesie na ramionach również czarnoskórego mężczyznę, który trzyma nad sobą dużą kartkę z napisem po angielsku "Pełna niepodległość 1961". Wiele z ukazanych postaci wyraża radość, mają wzniesione ręce.

Rozpad ten przebiegał jednak w różny sposób: pokojowo i bezkrwawo lub przeciwnie – przynosił ze sobą konflikty wewnętrzne. Przewlekłe wojny domowe objęły np. Kongo w latach 1960‑1965. Za najbardziej krwawą wojnę domową w Afryce uważa się tę w Nigerii, która w ciągu trzech lat (1967–1970) pochłonęła dwa miliony ofiar.

Odzyskanie niepodległości przez byłe kolonie oznaczało dla nich konieczność zmierzenia się z wieloma problemami natury gospodarczej, politycznej i społecznej. Niejednokrotnie okazywało się, jak trudna jest ta suwerenność. Wiele krajów afrykańskich odczuwało brak stabilności politycznej i stawało się areną lokalnych – partyjnych, klanowych czy plemiennych rozgrywek. Wiele krajów stało się z kolei areną rozgrywek między mocarstwami rywalizującymi ze sobą po obu stronach żelaznej kurtyny. W wielu z nich dochodziło co kilka lat do zamachów stanu, czyli przejmowania władzy niezgodne z porządkiem konstytucyjnym, często z użyciem siły. Tylko w niektórych państwach sytuacja była stabilna - jednym z takich wyjątków jest Botswana. Przykładem kraju, który prędko „stanął na nogi” po odzyskaniu niepodległości, była Nigeria - obecnie największa gospodarka Afryki, która niebawem będzie miała szansę zrównać się poziomem PKB z niektórymi krajami Europy (choćby Polską).

Wiele państw, chociaż formalnie niepodległych, pozostawało nadal w zależności ekonomicznej od dawnych metropolii. Proces ten określa się jako neokolonializm. Politykę taką prowadziły byłe metropolie, które starały się utrzymać decydującą pozycję w byłych koloniach przez obsadzenie kadry urzędniczej, wojskowej, popieranie uległych wobec siebie polityków.

Afryka musiała zmierzyć się z korupcją i nepotyzmem, czyli obsadzaniem najważniejszych stanowisk członkami rodziny czy klanu. Niewłaściwe zarządzanie gospodarką sprawiało, że pomimo przejęcia kontroli nad własnymi bogactwami mineralnymi, nie potrafiono przełożyć tego na poprawę poziomu życia. Do dzisiaj większość państw afrykańskich znajduje się w wśród najbiedniejszych, najsłabiej rozwiniętych gospodarczo państw. Kilkusetletni okres obecności Europejczyków w tych krajach odcisnął swoje piętno na gospodarce, kulturze i polityce byłych kolonii.

Słownik