XX‑wieczne systemy totalitarne dla wielu myślicieli stanowiły cezurę, punkt, który podzielił historię świata na dwie części, a człowiekowi kazał zweryfikować wszystkie dotychczasowe osiągnięcia kultury. Niemiecka filozofka Hannah Arendt pisała o osunięciu się świata w ciemną otchłań barbarzyństwa, a Osip Mandelsztam widział w triumfie zła zerowy punkt kulturyIndeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹. Gustaw Herling‑Grudziński, mając dwadzieścia jeden lat, został osadzony w obozie pracy przymusowej w Jercewie. Okres wkraczania w dorosłość stał się dla niego czasem walki o życie oraz zachowanie wiary w ludzką godność. Doświadczenie sowieckiego łagru na zawsze zdefiniowało system moralny pisarza, szczególnie wyczulonego na wszelkie przejawy zła w otaczającej człowieka rzeczywistości.

Motto pochodzące z Zapisków z martwego domu Fiodora Dostojewskiego jest istotną wskazówką do zrozumienia praw rządzących obozem opisywanym przez Herlinga‑Grudzińskiego. Pojawiają się w nim słowa‑klucze: „odrębne”, „do niczego niepodobne”, „inne”, wyrażające istotę systemu, w którym pisarz musiał przetrwać. Herling‑Grudziński bada obozową rzeczywistość od wewnątrz, sam podlega jej prawom. Metodycznie obserwuje degradację oraz profanację ludzkich ciał i dusz, śledzi sytuacje, które wymagają uchylania się od wszelkich zwerbalizowanych norm moralnych. Naturalnym sposobem na przeżycie w obozie staje się prostytucja kobiet. Jej łagrowe normy byłyby nie do przyjęcia w „normalnym” świecie, podobnie jak „nocne łowy”. Wielu więźniów decyduje się donosić na innych osadzonych, aby dostać dodatkową porcję jedzenia czy przydział do lżejszej pracy. Zanikają międzyludzkie więzi, brakuje solidarności:

R1RdBdGFsF35I

Zdjęcie przedstawia wnętrze baraku w Gułagu. W drewnianym budynku stoją nisko przy ziemi drewniane platformy, na których śpią więźniowie, widać także jeden niewielki stół oraz kozę, która ogrzewała wnętrze baraku.

Herling‑Grudziński ukazuje „cywilizację łagrową” jako katastrofalny regres dziejów, jest jednak przekonany, że to stan przejściowy, po którym świat wróci do równowagi, a ponadczasowe wartości humanistyczne zostaną odbudowane. Nie chce, aby zasady życia obozowego stały się syntetyczną miniaturą praw rządzących światem wolności; inaczej niż Tadeusz Borowski, który postrzegał obozy koncentracyjne jako symbol ostatecznego kryzysu europejskiej kultury i cywilizacji, dowód na kruchość i względność norm moralnych uznawanych za historyczne dziedzictwo ludzkości. Stosunek Herlinga‑Grudzińskiego do wszystkich ludzi upadających, porażonych obozowym horrorem, zmuszonych do podejmowania tragicznych decyzji cechuje autentyczne współczucie. Jak zauważa Stanisław Stabro:

Pisarz wielokrotnie powtarza, że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach. Absurdem jest dla niego ocenianie zachowań ludzi w innym świecie za pomocą narzędzi właściwych „światu normalnemu”. Jednak stara się dochować w łagrze wierności tradycyjnemu systemowi wartości moralnych, traktując okrutne doświadczenie jako życiową próbę. Przytacza historie tych, którzy walczyli nie tylko o swoje fizyczne przetrwanie, ale także o utrzymanie trzech ewangelicznych cnót – wiary, nadziei i miłości. Ukrainka, bohaterka Nocnych łowów, która padła ofiarą zbiorowego gwałtu, pokona nieludzki sens swojego upodlenia przez szczere uczucie do gwałciciela. Zabójca Stalina weźmie na siebie odpowiedzialność za niepopełnioną zbrodnię, aby nadać swojemu kończącemu się życiu sens i uratować godność. Sam narrator zgłosi się do transportu na Kołymę, aby ocalić innego więźnia. I choć usłyszy od komendanta obozu, że To jest obóz, [...] a nie sientimentalnyj romansientimentalnyj romansientimentalnyj roman, będzie to dla niego akt wewnętrznej wolności, wierności wyznawanym wartościom. Gustaw Herling‑Grudziński w jednym z wywiadów mówił:

Rf1hj186tTa41

Zdjęcie przedstawia mężczyzn pracujących fizycznie. mężczyźni ciągną i pchają taczki pod górę.

Niezbędna dla pełnej interpretacji przesłania moralnego utworu Herlinga‑Grudzińskiego jest znajomość ostatniej sceny Innego świata. Do pisarza zgłasza się towarzysz łagrowej niedoli i prosi o zrozumienie czynu, którego dopuścił się na nieludzkiej ziemi – doniósł na współwięźniów. Herling‑Grudziński jednak milczy, za co przez wielu zostaje posądzony o niezrozumiałą surowość, oschłość czy nawet obojętność na los innego więźnia. Komentarz pisarza dotyczący wspomnianej sytuacji staje się ostatecznym wykładnikiem jego kodeksu moralnego:

Słownik