Traktat w Sèvres

W wyniku I wojny światowej Turcja znalazła się w obozie państw pokonanych. Następstwem tej klęski były ogromne straty terytorialne, które narzuciła zwycięska ententaententaententa. Pierwsze straty Turcja poniosła jeszcze w czasie trwania wojny. Z inspiracji Brytyjczyków doszło do wybuchu powstania arabskiego. Największym zagrożeniem dla Turcji były jednak plany rozbioru Turcji – oprócz Wielkiej Brytanii i Francji roszczenia terytorialne zgłaszały Włochy i Grecja, a na wschodzie Ormianie, natomiast wycofała się z nich Rosja sowiecka.

RKZXpxW5GBDkl

Zdjęcie przedstawia siedmiu mężczyzn pozujących do zdjęcia na schodach do budynku. Centralną postacią (stojącą w pierwszym rzędzie) jest mężczyzna ubrany w długie, ciemne, powłóczyste szaty. Ma brodę i wąsy. Za nim w drugim rzędzie stoi pięciu mężczyzn, czterech żołnierzy i jeden cywil (pierwszy od lewej). Dwóch żołnierzy stojących po prawej stronie ma na głowach arabskie turbany z tkaniną opadającą na ramiona. Za nimi stoi czarnoskóry mężczyzna ubrany po arabsku w długą szatę.

Po zawarciu rozejmu przez Turcję Francuzi oraz Włosi i Grecy zaczęli wprowadzać wojska okupacyjneokupacjaokupacyjne do zachodniej Anatolii. Tereny wyzwolone wcześniej przez Arabów znalazły się pod kontrolą imperiów: Francuzi zajęli Syrię i Liban, a Irak trafił pod okupację brytyjską.

R12XeoxcHhUPb1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę, ubranego w mundur, stojącego przy krześle. Marynarka od munduru przepasana skórzanym paskiem z klamrą. Na piersi order o okrągłym kształcie. Na głowie wysoka czapka o kształcie walca, spod której widać siwe, krótkie włosy. Mężczyzna ma wąsy i nosi druciane okulary. Prawą dłoń opiera o oparcie krzesła w lewej trzyma rękawiczki.

Rząd sułtanasułtanatsułtana Mehmeda VI zachowywał wobec działań państw zachodnich postawę bierną. Na opór zdecydowali się natomiast tureccy patrioci skupieni wokół utalentowanego generała i polityka Mustafy Kemala. W głębi Anatolii formowali oni nową armię turecką. W dniu 23 lipca 1920 r. utworzyli w Ankarze nowy parlament, który przyjął nazwę Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, proklamował się jedyną prawowitą władzą w Turcji i utworzył rząd z Mustafą Kemalem na czele. W ogłoszonym programie tureccy patrioci domagali się m.in. nienaruszalności Anatolii i Tracji Wschodniej. Dochodziło do starć między żołnierzami Kemala a oddziałami greckimi i francuskimi na zachodzie kraju, a w części wschodniej z Ormianami.

Traktat pokojowy między państwami ententy a sułtańską Turcją został zawarty 10 sierpnia 1920 r. we francuskim Sèvres. Podobnie jak pozostałe traktaty kończące I wojnę światową zawierał on klauzulę o rozbrojeniu i odszkodowaniach, a ponadto pozbawiał Turcję czterech piątych jej przedwojennych terytoriów – dawne imperium tureckie miało zostać zredukowane do rejonu Stambułu oraz środkowej i północnej Anatolii. Traktat w Sèvres nie wszedł jednak w życie. Rząd sułtański, który go podpisał, utracił resztki autorytetu, a skupieni wokół Mustafy Kemala patrioci tureccy nie uznali go.

Wojna o niepodległość Turcji

Zwolennicy Mustafy Kemala tworzoną przez siebie armię wyposażyli w broń przejętą po będącej w stanie rozkładu armii sułtańskiej. Najsłabszym przeciwnikiem okazali się Ormianie. W walkach z nimi armia turecka już jesienią 1920 r. odzyskała wszystkie utracone na wschodzie ziemie.

W zachodniej Anatolii początkowo inicjatywa była po stronie Grecji, której wojska, wspierane dostawami przez Brytyjczyków, wyszły poza rejon Smyrny i przesuwały się w głąb Anatolii. Turkom jednak sprzyjała sytuacja wewnętrzna w Grecji. Na tron grecki wrócił Konstantyn I, co dla Greków oznaczało utratę pomocy ze strony państw zachodnich, przeciwnych osobie władcy (podczas I wojny król grecki zajął stanowisko proniemieckie). Ponadto z walki wycofali się Francuzi, którzy opuścili południową Anatolię i zawarli pokój z rządem ankarskim. Pozwoliło to Mustafie Kemalowi skupić wszystkie dostępne siły na froncie greckim. Pod koniec sierpnia 1922 r. armia turecka przystąpiła do decydującej ofensywy, która w ciągu zaledwie kilku dni załamała opór grecki. Armia grecka w Anatolii uległa rozkładowi, a większość jej żołnierzy dostała się do niewoli. Skupione w rejonie cieśnin oddziały francuskie, brytyjskie i włoskie nie podjęły walki, a Mustafa Kemal przezornie również nie podejmował wobec nich działań zaczepnych.

Wkrótce wszystkie strony konfliktu przystąpiły do rokowań pokojowych. Na mocy postanowień rozejmu zawartego 11 października 1922 r. wojska greckie musiały opuścić Trację Wschodnią, a Stambuł oraz rejon cieśnin czarnomorskich został tymczasowo oddany pod kontrolę mocarstw, ale z turecką administracją.

R1M5UwiHllCuF

Obraz przedstawia żołnierzy wkraczających do miasta. Na czele idzie żołnierz trzymający turecką flagę, na czerwonym tle biały księżyc i gwiazdy. Za nim maszerują inni, ubrani w oliwkowe mundury, wysokie czarne buty do kolan, tak zwane oficerki oraz wysokie czapki w kształcie walca. Witają ich tłumnie zebrani mieszkańcy, kobiety, mężczyźni i dzieci, ubrani w ludowe stroje tureckie. W oddali gra turecka orkiestra. W tle widać wieżę minaretu i zabudowania pałacowe. Na horyzoncie góry.

R1QLDlpPnDexY1

Zdjęcie przedstawia portret wąsatego mężczyzny w średnim wieku w mundurze z naramiennikami, przy szyi, pod kołnierzykiem, order w kształcie siedmioramiennej gwiazdy, taki sam kształt ma odznaczenie przywieszone na prawej piersi. Na lewej piersi dwa mniejsze okrągłe medale. Na głowie wysoka czapka, w kształcie rozszerzającego się ku górze walca.

Nowy traktat pokojowy został podpisany w Lozannie 24 lipca 1923 r. Na mocy jego postanowień Turcję uznano za niezależne państwo posiadające nieograniczoną suwerenność nad Anatolią i Tracją Wschodnią. We władaniu Turcji znalazły się Stambuł oraz cieśniny Bosfor i Dardanele. Ze swej strony rząd w Ankarze zrzekł się wszelkich praw do ziem arabskich, uznał brytyjską aneksję Cypru oraz włoską Dodekanezu i Libii, a także protektoratprotektoratprotektorat brytyjski nad Egiptem.

Jeszcze przed zawarciem traktatu pokojowego, bo 30 stycznia 1923 r., został podpisany dwustronny układ turecko‑grecki o wymianie ludności. W ten sposób Turcy chcieli raz na zawsze pozbyć się mniejszości greckiej. Na mocy tej umowy Turcję opuściło ok. 1,5 mln Greków, m.in. mieszkańców historycznej Jonii, zamieszkiwanej przez Greków od tysięcy lat. W zamian Turcja przyjęła ok. 400 tys. Turków mieszkających do tej pory w Grecji.

W Lozannie podpisano również konwencję dotyczącą cieśnin, która przewidywała demilitaryzację brzegów Dardaneli, Morza Marmara oraz Bosforu. Zdecydowano także, że w czasie pokoju przez cieśniny bez ograniczeń będą mogły się poruszać okręty wszystkich krajów, zarówno handlowe, jak i wojenne. W czasie wojny miał obowiązywać zakaz prowadzenia działań bojowych w cieśninach oraz przepływania przez nie okrętów państw wojujących.

System mandatowy na Bliskim Wschodzie

Pozaanatolijskie terytoria Turcji w Azji, nad którymi utraciła ona kontrolę jeszcze podczas I wojny światowej (w wyniku powstania arabskiego), stały się łupem mocarstw zachodnich. Te ostatnie objęły je swoimi wpływami w formie tzw. systemu mandatowegoterytoria mandatowemandatowego. Zgodnie z założeniami system mandatowy miał umożliwiać przygotowanie krajów do tej pory zależnych do całkowitej samodzielności. Obszary należące wcześniej do Turcji zostały uznane za najbardziej zaawansowane na drodze do pełnej niepodległości, dlatego tworzyły one mandat typu A. Państwu sprawującemu mandat typu A przysługiwały nadzór administracyjny nad powierzonym mu terytorium oraz funkcje doradcze.

Liga Narodów przekazała Irak, Palestynę i Transjordanię pod mandat brytyjski, natomiast Syrię i Liban – pod mandat francuski. Podzielenie przez Ligę Narodów ziem należących do Turcji na obszary mandatowe było tylko formalnością, ponieważ Francja i Wielka Brytania faktycznie dokonały tego już wcześniej. Władze francuskie ostatecznie podzieliły swój obszar mandatowy na Liban ze stolicą w Bejrucie oraz Syrię ze stolicą w Damaszku. W jednostkach tych powołano władze z ministerstwami, administracją lokalną oraz parlamentem, ale rozstrzyganie najważniejszych spraw należało do francuskiego wysokiego komisarza. O ile sprawowanie mandatu w Libanie nie nastręczało większych trudności, o tyle w Syrii (aspirującej do pełnej niepodległości) budziło opór, który przerodził się w krwawe powstanie antyfrancuskie. Francja formalnie uznała niepodległość Syrii i Libanu w 1936 r. Nie oznaczało to jednak jej całkowitego wycofania się z tych krajów, francuski nadzór polityczny i militarny nad tymi krajami trwał nadal.

R1XlaC5ckgIa3

Zdjęcie przedstawia tłum mężczyzn ubranych w męskie szaty arabskie z głowami okrytymi białymi chustami, przytrzymywanymi czarnymi opaskami nałożonymi na czubek głowy.

Spośród terytoriów mandatowych Wielkiej Brytanii jako pierwszy w 1929 r. uzyskał niepodległość Irak, z którym Wielka Brytania bezzwłocznie podpisała układ sojuszniczy dający jej prawo do utrzymywania w Iraku baz wojskowych. Mnożyły się natomiast problemy wokół mandatu palestyńskiego. Ich źródłem był spór arabsko‑izraelski spowodowany dążeniem Żydów do utworzenia w Palestynie swojego państwa. Nadzieje Żydów podsyciła deklaracja lorda Arthura Balfoura z 2 listopada 1917 r., w której pojawiła się obietnica poparcia rządu brytyjskiego dla planów utworzenia w Palestynie bardzo niekonkretnej „żydowskiej siedziby narodowej”. Mimo oporu Arabów do Palestyny zaczęli zjeżdżać Żydzi z całego świata. Proces ten nasilał się wraz z zaostrzaniem się sytuacji politycznej w niektórych rejonach Europy – najpierw na sile przybrała imigracja z sowietyzującej się Rosji, a później z faszystowskich Niemiec i Hiszpanii.

Reformy polityczne i obyczajowe w Turcji

Od schyłku I wojny światowej w Turcji funkcjonowały dwa rządy: w Stambule rząd sułtański oraz w Ankarze rząd powołany przez Wielkie Zgromadzenie Narodowe. Zwycięstwo armii rządu ankarskiego nad Grecją przesądziło o upadku sułtanatu. W listopadzie 1922 r. Wielkie Zgromadzenie w Ankarze uchwaliło zniesienie monarchii. Ostatni sułtan turecki Mehmed VI opuścił Stambuł i korzystając z opieki brytyjskiej, udał się na Maltę, rozwiązał się także ostatni rząd sułtański.

W kwietniu 1924 r. została ustanowiona nowa turecka konstytucja, która zatwierdzała ustrój republikańskirepublikarepublikański. Władza ustawodawcza należała do wyłanianego w wyborach powszechnych parlamentu. Głową państwa był wybierany przez parlament prezydent, który powoływał premiera i rząd; pierwszym prezydentem został Mustafa Kemal. Nowe władze tureckie przystąpiły do laicyzacjilaicyzacjalaicyzacji i europeizacji kraju. Ważną decyzją na tej drodze była likwidacja 3 marca 1924 r. kalifatukalifatkalifatu, odtąd wszystkie sprawy dotyczące religii podlegały premierowi. W Turcji wprowadzono kodeks cywilny wzorowany na kodeksie szwajcarskim oraz kodeks karny bazujący na włoskim. Władzę sądowniczą wykonywały świeckie sądy podlegające ministerstwu sprawiedliwości. Głębokim przeobrażeniom uległa również oświata turecka: powstało ministerstwo oświaty, a szkoły islamskie (medresymedresamedresy) zamknięto. Wprowadzono kalendarz gregoriański oraz alfabet łaciński, który zastąpił używany wcześniej alfabet arabski. Turcy zaczęli posługiwać się nazwiskami. Mustafa Kemal przyjął nazwisko Atatürk (ojciec Turków).

RHauArUnShQp7

Zdjęcie przedstawia tańczącą parę. Kobieta w białek koronkowej sukni z długimi rękawami i welonem na głowie tańczy ze starszym mężczyzną ubranym w czarny smoking i białą koszulę. Wokół tańczących stoją inni goście, kobiety i mężczyźni ubrani w eleganckie, europejskie stroje.

Mustafa Kemal, choć dokonał przewrotu politycznego i cywilizacyjnego w Turcji, nie był zwolennikiem głębokiej demokratyzacji. Uważał, że do wprowadzenia zakrojonych na tak wielką skalę reform konieczna jest silna władza jednego człowieka. Zachowując pozory demokracji, zbudował system autorytarny, oparty na woli „Ojca Narodu”. Utworzona przez niego w 1924 r. Partia Ludowa, przekształcona rok później w Republikańską Partię Ludową, była jedyną legalną partią polityczną w Turcji.

Słownik

Słowa kluczowe

traktat w Sèvres, Mustafa Kemal Atatürk, traktat w Lozannie, system mandatowy, terytoria mandatowe

Bibliografia

H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919–1939, Kraków 2001.

A. Jevakhoff, Kemal Atatürk. Droga do nowoczesności, tłum. K. Pachniak, Warszawa 2016.

J. Prokopczuk, Historia powszechna 1871–1939, Warszawa 1984.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX*, Warszawa 2010. Wielka Historia Świata, t. 11, Wielkie wojny XX wieku (1914–1945), pod red. nauk. M. Zgórniaka, Warszawa 2006.

H. Laurens, 916–1920. Wielki podział imperium osmańskiego, tłum. S. Łucyk, „Mówią Wieki”, 9/2016.

M. Leśniewski, Deklaracja lorda Balfoura, „Mówią Wieki”, 9/2016.

P. Szlanta, Kierunek – Zachód. Szach Reza Pahlawi modernizuje Iran; „Mówią Wieki”, 3/2019.