Pochodzenie prawa

Powstanie pierwszych cywilizacji wymusiło konieczność uregulowania zasad ich funkcjonowania. Dokonywali tego władcy lub organy sprawujące władzę. Ten proces prowadził do powstawania pierwszych kodeksów prawprawopraw. Były to zbiory praw, zasad i norm postępowania, których nieprzestrzeganie groziło określoną sankcją. Powodem ich powstawania była konieczność sprawnego zarządzania państwem i ujednolicenia systemu prawnego, by ułatwić sposób sprawowania władzy. Pierwsze kodeksy powstawały w Egipcie, np. ustawy faraona Horemheba i jego następcy Ramzesa II z drugiej połowy II tysiąclecia p.n.e. Określały one zasady organizacji armii i administracji w państwie egipskim. W Mezopotamii najstarszy, ale niepełny zbiór prawa zachował się z czasów panowania władcy Lagasz, króla Urukaginy z ok. 2360 r. p.n.e. Kolejne powstawały m.in. w Ur w XXI wieku p.n.e., Esznunie czy mieście Isin.

Rqt4Wz97yBHVL1

Na zdjęciu fragment stożka z kodeksem Hammurabiego. W górnej części stożka zobrazowano króla Hammurabiego, stojącego w kornej postawie przed bogiem słońca, Szamaszem, który siedzi na tronie. Król przyjmuje insygnia władzy z rąk bóstwa Mezopotamii.

Najpełniejszym zabytkiem prawa mezopotamskiego jest Kodeks Hammurabiego, władcy państwa starobabilońskiego (1792–1750 r. p.n.e.). Został on wyryty na kamiennej steli z czarnego diorytu, którą odkryto w Suzie w 1902 r. Kodeks składał się z prologu, 282 paragrafów oraz epilogu. Kodeks Hammurabiego zawierał przepisy prawa karnego, prywatnego, procesowego, handlowego, majątkowego. Zapisano w nim zasady postępowania sądowego, odszkodowawczego oraz ceny podstawowych towarów i usług. Opierał się na zasadzie prawa talionu w myśl reguły oko za oko, ząb za ząb.

Innym ważnym źródłem prawaźródła prawaźródłem prawa są święte księgi, np. Stary Testament i jego pięć pierwszych ksiąg – Pięcioksiąg (Pentateuch). Pięcioksiąg składa się z Księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa. Określamy go jako Prawo Mojżesza.

RCwOykBs4Hup9

Na zdjęciu Tora. Tora jest spisana ręcznie na wykonanym z jagnięcej skóry zwoju pergaminu zwiniętym na dwóch wałkach. Wałki są wykonane z drewna, a ich części wystające poza pergamin zdobione rzeźbą. Tekst Tory, napisanej po hebrajsku, czytany jest od prawej do lewej strony.

Źródła prawa

W celu wyjaśnienia genezy prawa został stworzony termin źródło prawa. Są to akty stanowione przez organy państwowe, które w swej treści zawierają normy prawne. Mówiąc o źródłach prawa w tym znaczeniu, określamy je najczęściej mianem aktów normatywnychakt normatywnyaktów normatywnych.

Pojęcie źródeł prawa jest używane w znaczeniu materialnym, formalnym i poznawczym.

Prawo zwyczajowe

R1eBidTNNuMdu1

Na zdjęciu okładka wydania Najdawniejszego Prawa Zwyczajowego Polskiego z 1900 roku.

Prawem zwyczajowymprawo zwyczajowePrawem zwyczajowym nazywamy normy prawa trwale i jednolicie wykonywane w przekonaniu, że są obowiązującym prawem. Prawo zwyczajowe nie zostało nadane przez żadną instytucję, lecz wykształciło się w społeczeństwie na przestrzeni dziejów. W okresie najdawniejszym było prawem niepisanym przekazywanym ustnie z pokolenia na pokolenie. Z upływem czasu normy prawa zwyczajowego były utrwalane w postaci pisemnej, np. przywilejów, wyroków sądowych, nadań itp. Dlatego mówimy, że prawo zwyczajowe (ale również pozostałe systemy prawa) przechodzi proces kodyfikacji lub inkorporacji. Kodyfikacją nazywamy jednorazowe zebranie dużego zespołu przepisów prawnych w jednolity i usystematyzowany zbiór, z którego można interpretować podstawowe normy danej gałęzi prawa. Inkorporacja norm prawnych oznacza zaś zebranie i spisanie norm prawnych w formie jednego aktu normatywnego. W procesie inkorporacji normy zachowują swoje dotychczasowe brzmienie, w procesie kodyfikacji są dostosowywane do danej rzeczywistości społeczno‑politycznej. Normy prawa zwyczajowego odegrały ważną rolę w tworzeniu się prawa międzynarodowego.

Prawo precedensowe (common law). Prawo wspólne

Geneza prawa precedensowegoprawo precedensoweprawa precedensowego sięga XI wieku, kiedy to monarchowie normandzcy zwiększyli zakres własnej władzy oraz narzucili krajowi system scentralizowanego sądownictwa. Król Anglii Henryk II Plantagenet w 1154 r. doprowadził do uznania systemu common law za powszechny system prawnysystem prawnysystem prawny. Tym samym zastąpił dotychczasowy system prawa zwyczajowego, który był bardzo zróżnicowany regionalnie i stosowany w sposób dość dowolny.

Od 1154 r. jedynym i wspólnym dla całego Królestwa Anglii stało się prawo precedensowe. Zakazano stosowania sądów bożych, polegających na poddawaniu świadków lub stron próbom w celu wykazania ich prawdomówności. W to miejsce wprowadzono zwyczaj zaprzysiężenia stron i świadków. W trakcie obrad nad werdyktem ława przysięgłych nie musiała się opierać na dowodach dostarczonych przez strony procesu, tak jak obecnie. Powstanie systemu common law spowodowało konflikt z sądami kościelnymi, które w swojej jurysdykcji stosowały prawo kanoniczne. Doprowadziło to do bezpośredniego konfliktu króla z Kościołem, co zakończyło się śmiercią arcybiskupa Cantenbury, którego zabiła straż królewska.

Od XV wieku strona, która przegrała sprawę, mogła się odwołać bezpośrednio do króla, że nie zgadza się z zasądzonym wyrokiem. Zapoczątkowało to system sądownictwa słuszności (equity - norm słuszności), w którym nie sądzono według ścisłych zasad common law. System equity tworzył Sąd Kanclerski, postępowanie przed tym sądem było uproszczone i łatwo dostępne dla wszystkich chętnych. Ustalone zaś na zasadach słuszności reguły opierały się na zasadach sprawiedliwości moralnej. Podstawą ich tworzenia była łaska królewska, sumienie i litość. Obydwa systemy były ze sobą w stałym konflikcie, mimo iż w XVII wieku ustalono zasadę, że pierwszeństwo przysługuje systemowi equity.

Porównanie zasad common low i equity:

Dopiero w XIX wieku nastąpiło połączenie w Anglii sądów prawa i equity w jeden „Judicature Act” z 1873 r. W Stanach Zjednoczonych dwa równoległe systemy prawne przetrwały do XX wieku. Obecnie w sądownictwie amerykańskim podstawowym źródłem prawa jest konstytucja z 1787 r. Ponadto na terytorium USA podstawowe znaczenie mają precedensy, które tworzą case law – prawo tworzone przez sądy. Drugim rodzajem prawa w USA jest statutory law – prawo ustawowe, stanowione przez urzędy federalne i stanowe. Mimo to prawo amerykańskie jest w niewielkim stopniu skodyfikowane.

W USA prawo precedensowe jest tworzone na podstawie wyroków sądowych, które w przeciwieństwie do prawa kontynentalnego stanowią oficjalne źródło prawa powszechnie obowiązującego.

Próby spisania prawa precedensowego

Autorem pierwszego dzieła opisującego w sposób kompleksowy common law był sędzia Wiliam Blackston, który w latach 1765‑1769 opublikował „Commentaries on the Laws of England”. W Stanach Zjednoczonych wielką popularnością i uznaniem cieszy się do dziś dzieło sędziego Sądu Najwyższego Olivera Wendella Holmesa Jr. „The Common Law”, które stało się klasyką przedmiotu. Wiedzę o różnych zagadnieniach prawnych w poszczególnych jurysdykcjach stanowych gromadzi „Corpus Iuris Secundum”.

W sprawach cywilnych w common law zwykło się wyróżniać prawo deliktów oraz prawo kontraktów. Współcześnie w Stanach Zjednoczonych nie obejmuje ono już norm karnych, gdyż te od końca XIX stulecia były sukcesywnie kodyfikowane.

Termin prawo precedensowe jest używany obecnie w czterech różnych znaczeniach:

Państwa z prawem precedensowym i mieszanym wykorzystującym elementy prawa precedensowego

Jest to typ prawa obowiązującego przede wszystkim w krajach anglosaskich, gdzie obok ustaw za prawo uznaje się orzeczenia sądowe. Tworzenie prawa wiąże się z oparciem norm prawnych i rozstrzygnięć sądowych na wcześniejszych precedensachprecedensprecedensach – orzeczeniach sądu, które nie mają uzasadnienia w obowiązujących przepisach prawa. Stanowią one podstawę wydawania decyzji w podobnych sprawach w przyszłości.

Ten typ porządku prawnego występuje obecnie między innymi w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Australii, Nowej Zelandii oraz Kanadzie i USA.

Prawo międzynarodowe

Do podstawowych źródeł prawa międzynarodowego zaliczamy umowy międzynarodowe i zwyczaj międzynarodowy, który wywodzi się z prawa zwyczajowego.

Słownik