R1057spyFR3Vb1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę siedzącego na fotelu i wskazującego otwartą dłonią na wprost siebie. Mężczyzna jest lekko uśmiechnięty.

Eugène Ionesco [czyt. użen jonesko] (1909–1994) był piszącym w języku francuskim dramaturgiem pochodzenia rumuńskiego. W latach 1922–1938 mieszkał i studiował w Bukareszcie, gdzie ukończył studia z zakresu historii literatury. Zanim osiadł na stałe w Paryżu i rozpoczął karierę dramaturga, pracował jako nauczyciel języka francuskiego i tłumacz. Próbował także swoich sił w krytyce teatralnej.

We wczesnych dramatach Ionesco posługiwał się parodią, nonsensem, farsą i groteską, a w późniejszym okresie zwrócił się w stronę teatru realistycznego. Stałym tematem jego twórczości jest miejsce człowieka w społeczeństwie – możliwości jednostki podlegającej prawom i normom, ułuda więzi międzyludzkich i pytanie o sens życia w niezrozumiałym świecie. Najważniejsze utwory Ionesco to Łysa śpiewaczka, Lekcja, Krzesła (uznawane za jego najlepszą sztukę), Nosorożec (1959) oraz Król umiera, czyli Ceremonie (1962).

Jak wpaść na banalny pomysł?

W 1948 roku Eugène Ionesco nie był jeszcze dramatopisarzem. Pracował w Paryżu jako redaktor i tłumacz. Chcąc nauczyć się języka angielskiego, sięgnął po podręcznik, w którym zastosowano metodę nauczania poprzez zapamiętywanie i powtarzanie zwrotów i zdań – od najprostszych typu „Dzień dobry” po skomplikowane. Studiowanie banalnych codziennych komunikatów zaprowadziło go nieoczekiwanie do refleksji nad fenomenem języka i pytania o to, jak to możliwe, że ludzie są w stanie porozumieć się ze sobą. Była to, jak mówił Ionesco, rzecz, nad którą nigdy na serio się nie zastanawiałem i która nagle wydała mi się równie zdumiewająca co niezaprzeczalnie prawdziwa [cyt. za: Paul Surer, Współczesny teatr francuski. Inscenizatorzy i dramatopisarze, tłum. K. A. Jeżewski, Warszawa 1973, s. 226]. W podręczniku, z którego korzystał przyszły dramaturg, te podstawowe komunikaty wygłaszały dwa małżeństwa: państwo Smithowie i ich przyjaciele, państwo Martinowie (Smith i Martin to jedne z najczęściej spotykanych nazwisk w krajach anglojęzycznych). To te postaci i zdania przeniósł Ionesco z podręcznika do angielskiego do świata przedstawionego dramatu Łysa śpiewaczka, napisanego w 1948 roku, a wystawionego po raz pierwszy w 1950 roku w paryskim teatrze Noctambules.

Dlaczego śpiewaczka i dlaczego łysa?

Okoliczności powstania tytułu dorównują dziwnością pomysłowi. Ionesco najpierw nadał sztuce tytuł nawiązujący do okoliczności jej powstania: L’Anglais sans effortanglaisL’Anglais sans effort, czyli Angielski bez wysiłku. W czasie prób do prapremiery aktor grający Strażaka przejęzyczył się i zamiast une institutrice blondeblondeune institutrice blonde (jasnowłosa nauczycielka) powiedział une cantatrice chauvecantatriceune cantatrice chauve – łysa śpiewaczka. Tytuł ten nie miał żadnego związku z akcją dramatu, a sama „łysa śpiewaczka” została podobno już po jego wymyśleniu włączona do jednej z wypowiedzi Strażaka. Wskazówką interpretacyjną są natomiast nadawane przez Ionesco podtytuły: Antysztuka i Tragedia języka.

Ludzie tacy jak my?

W Łysej śpiewaczce właściwie nic się nie dzieje. Mieszczańskie angielskie małżeństwo – państwo Smithowie – oczekuje na wizytę spóźnionych przyjaciół – państwa Martinów. Gdy ci wreszcie się zjawiają, w salonie zaczyna się rozmowa towarzyska, przerywana przez wkraczającą co chwilę służącą Mary oraz wpadającego w odwiedziny Strażaka, który okazuje się bliskim znajomym Mary.

Świat przedstawiony dramatu wydaje się schematyczny i przewidywalny. Jego nonsens ujawnia się w treści rozmów bohaterów. Pogrążają się w dyskusji m.in. o zmarłym dwa lata temu znajomym, o którego śmierci mówiło się trzy lata temu, pogrzeb odbył się półtora roku temu, a on sam, choć martwy od czterech lat, jest jeszcze ciepły. Brak logiki idzie w parze z banałem. Bohaterowie poważnym tonem wygłaszają oczywistości w rodzaju Do chodzenia używa się nóg [Eugène Ionesco, Łysa śpiewaczka. Antysztuka, tłum. J. Lisowski, [w:] tegoż, Łysa śpiewaczka. Lekcja. Krzesła, wyd. 2, Izabelin 2004, s. 53]. Ich rozmowie towarzyszą dziwne wydarzenia, np. dwadzieścia dziewięć uderzeń zegara. Ionesco realizuje w ten sposób jedną z najważniejszych konwencji literackichkonwencja literackakonwencji literackich okresu powojennego – absurdabsurdabsurd. Życie bohaterów Łysej śpiewaczki, przeciętne i nudne, ujawnia swoją sztuczność, automatyzm zachowań, rytualność rozmów i pozorność więzi międzyludzkich.

Antysztuka

Gdy widz zasiada na widowni teatralnej, oczekuje akcji – logicznie powiązanego ciągu wydarzeń, w których biorą udział bohaterowie obdarzeni charakterami. Łysa śpiewaczka rzuca wyzwanie tym tradycyjnym wyobrażeniom. Nie ma w niej zawiązania konfliktu, jego kulminacji oraz rozwiązania akcji. Państwo Smithowie i państwo Martinowie są pozbawionymi tożsamości antybohaterami. Zachowują się jak roboty, a ich dialogi są mechaniczne – tak jak nasze współczesne „rozmowy” z asystentami głosowymi, zdolnymi trafnie odpowiedzieć tylko na proste komendy i rozumiejącymi jedynie znaczenia dosłowne. Jeśli „sztuka” teatralna ma za zadanie zająć uwagę widza, to Ionesco w swojej „antysztuce” stawia odbiorców w niekomfortowej sytuacji – pyta ich, dlaczego szukają tego zajęcia uwagi.

Tragedia języka

Pierwsza publiczność Łysej śpiewaczki odrzuciła sztukę. Krytycy zarzucali Ionesco, że jego dramaty nie mają żadnego przesłania [J. L. Styan, Współczesny dramat w teorii i scenicznej praktyce, tłum. i oprac. M. Sugiera, Wrocław 1997, s. 259]. Później sztuka obrosła interpretacjami. Sam autor wyjaśniał, że jej głównym sensem jest wyrażenie zdumienia nad fenomenem języka i komunikacji:

Łysa śpiewaczka stawia przed odbiorcami pytania o język, komunikację, relacje międzyludzkie i system wartości. Pokazuje ich śmieszność i schematyczność. Budzą one zdumienie wywołane faktem, że komunikacja, choć pozbawiona sensu, działa. Wywołują też niepokój. Kim jest człowiek, jeśli jego możliwości ograniczają się do biernego powtarzania ciągle tych samych fraz i zachowań?

Słownik