Stratyfikacja społeczna

Różnice pomiędzy ludźmi od zawsze stanowiły przedmiot zainteresowania zarówno nauk teoretycznych, takich jak filozofia, jak i nauk empirycznych, takich jak socjologia czy antropologia kulturowa. Dla filozofii polityki pytania o różnice społeczne są fundamentem refleksji dotyczącej idealnego ustroju państwowego czy też zasad dobrego współżycia.

RSxPmXuTvugVK

Na ilustracji znajduje się kolaż ze zdjęć ludzkich twarzy. Ludzie są różnych ras, płci i narodowości.

Socjologicznym pojęciem służącym do opisu różnic społecznych jest stratyfikacjastratyfikacja społecznastratyfikacja. Co istotne, mowa tu o różnicach społecznych, nie indywidualnych. Dla badaczy różnice pomiędzy konkretnymi jednostkami nie są aż tak istotne. Istotne są różnice powtarzalne, pomiędzy grupami ludzi. Na przykład: dla socjologa nie będzie istotne, że Franek ma mniejsze kieszonkowe niż Kasia. Będzie go jednak zastanawiać, jakimi zasobami finansowymi dysponują różne, dające się obiektywnie wyodrębnić grupy społeczne.

Pojęcie stratyfikacji oznacza, że społeczeństwo nie jest jednolite, ale składa się z warstw, czyli różnych poziomów. Oznacza to również, że warstwy te znajdują się w różnych pozycji względem siebie: niektóre są nadrzędne, inne podporządkowane. Samo istnienie różnic nie jest zatem wystarczające, by mówić o stratyfikacji społecznej. Istnieniu różnic musi towarzyszyć wartościowanie. Stratyfikacja związana jest zatem z pewnym systemem hierarchii: niektóre grupy są bardziej cenione, inne mniej.

Na czym zbudowana jest ta hierarchia? Socjologowie wskazują, że chodzi o dostęp do dóbr czyli środków, które są potrzebne do zaspokajania ludzkich potrzeb. Dobra te mogą być materialne – przykładem jest dostęp do pieniędzy. Mogą być też niematerialne, tak jak władza i prestiż. Władza oznacza posiadanie wpływu na innych ludzi, prestiż – posiadanie uznania, szacunek, bycie ocenianym dobrze przez innych ludzi.

RStJw2PjkiUx2

Na zdjęciu widzimy wnętrze luksusowego hotelu z końca dziewiętnastego wieku. Ściany są bogato zdobione złotą sztukaterią, z sufitu zwisają ogromne, kryształowe żyrandole.

Czy różnice społeczne są sprawiedliwe?

Fakt istnienia różnic społecznych nasuwa kilka pytań filozoficznych. Jednym z nich może być pytanie o genezę różnic. Czy zawsze ludzkie społeczności dzieliły się na warstwy? Jeżeli tak, czy oznacza to, że stratyfikacja jest zjawiskiem naturalnym, które powinniśmy zaakceptować? Może nierówności powstały z jakiegoś konkretnego powodu, co oznacza, że któregoś dnia mogą po prostu zniknąć?

Według Platona taki ustrój jest jak najbardziej pożądany – odpowiada on prawdzie. Inny filozof, omawiany w dalszej części materiału, Karol Marks, twierdził z kolei, że nierówności są wynikiem panowania jednej warstwy nad inną. Warstwy te nazywał klasami. Marks uważał, że nierówności nie są ani konieczne, ani pożądane – postulował powstanie ustroju, który by je znosił.

R14O3k0C9AiWA1

Na zdjęciu widzimy satyryczną ilustrację ukazująca nierówności społeczne. Nawiązuje ona do wieży Babel, której szczytem jest worek z dolarami, następnie ukazani są królowie i rządzący państwem, poniżej duchowieństwo, jeszcze niżej wojsko, pod nim mieszczaństwo, podstawę stanowią uciśnieni robotnicy.

Filozof mógłby w tym miejscu zadać pytanie o to, czy nierówności społeczne są sprawiedliwe. Odpowiedź zależy od przyjętej definicji sprawiedliwości. Jeżeli sprawiedliwość miałaby oznaczać „każdemu to samo”, to nierówność z definicji sprawiedliwą nie jest. Jeżeli zdefiniujemy jednak sprawiedliwość jako „każdemu według jego zasług”, to takie postawienie sprawy otwiera dyskusję na temat tego, czy i jakie zasługi ludzi uprzywilejowanych usprawiedliwiają ich wysoką pozycję społeczną. Odpowiedź negatywna na to pytanie byłaby uzasadnieniem dla daleko idących reform społecznych lub nawet rewolucji. Sprawiedliwość można też zdefiniować jako „każdemu według jego potrzeb”. To z kolei kazałoby się zastanowić, czy model danego społeczeństwa odpowiada potrzebom wszystkich warstw, czy jedynie wybranym.

Kwestię sprawiedliwości da się również rozważać pod kątem mobilności społecznej. Zgadzając się, że nierówności społeczne są faktem, można zapytać, czy możliwe jest przechodzenie pomiędzy warstwami, czyli awans społeczny. Inaczej mówiąc, da się zapytać, czy przedstawiciel warstwy niższej był w stanie stać się członkiem warstwy wyższej. Czy historia „od pucybuta do milionera” jest możliwa?

Odpowiedzią na nierówności społeczne może być idea egalitaryzmuegalitaryzmegalitaryzmu, według której należy stworzyć taki system polityczny, który będzie prowadził do całkowitej równości ludzi pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym. Równość często jest tu rozumiana jako równość szans, a nie równy podział dóbr. Miałoby to oznaczać, że każdy obywatel ma równe prawo do dobrej edukacji, dzięki której mógłby rozwinąć swoje kompetencje i awansować w drabinie społecznej. Idea egalitaryzmu jest bliska wszystkim lewicowym i socjaldemokratycznym ruchom politycznym.

R1UeJIXEnq5dU

Obraz upamiętnia wydarzenia rewolucji lipcowej, która miała miejsce za panowaniu króla Francji, Karola X. Wolność została uosobiona w postaci młodej kobiety znajdującej się w centralnej części obrazu. Kobieta trzyma w prawej ręce poszarpaną trójkolorową, francuską flagę. W lewej ręce trzyma muszkiet z bagnetem. Kobieta ma obnażone piersi. Na głowie ma czapkę frygijską, będącą symbolem rewolucji francuskiej z 1789. Za kobietą podążają rewolucjoniści. Reprezentują oni mieszankę różnych klas społecznych. Widać eleganckiego mężczyznę w cylindrze, przedstawiciela klasy średniej. Jest także młody chłopiec. Trzyma on w rękach pistolety. Reprezentuje klasę pracującą, robotniczą. Wśród poległych, ukazanych u dołu obrazu, można dostrzec żołnierzy w mundurach.

Odpowiedzią na nierówności może być również postulat merytokracjimerytokracjamerytokracji, zgodnie z którym pozycja społeczna powinna być uzależniona od kompetencji i osiągnięć jednostek. Nierówności są zatem uzasadnione i akceptowalne, jeżeli wynikają z realnej pracy członków społeczeństwa.

Klasy społeczne dzisiaj

Teoria klas społecznychklasa społecznaklas społecznych zaproponowana przez Karola Marksa powstała w połowie XIX wieku. Obecnie uznawana jest już raczej za koncepcję historyczną, nieadekwatną do opisu współczesnej rzeczywistości. Samo zjawisko stratyfikacji społecznej jest jednak nadal jednym z podstawowych zagadnień nauk społecznych.

R1UMPc4JeSQjZ

Na ilustracji widoczny jest marmurowy pomnik. Na postumencie umieszczone set popiersie starszego mężczyzny. Mężczyzna ma bujne włosy, wąsy i brodę. Na jego twarzy widoczne są liczne zmarszczki.

RqhuWTbKAQSAJ1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma ukazaną twarz. Ma krótko ostrzyżone, proste włosy. Zaznaczone jest wyraźnie jego wysokie czoło. Twarz mężczyzny jest owalna. Widoczne są na niej liczne zmarszczki na czole i przy oczach. Mężczyzna wspiera głowę na prawej dłoni.

Warto wspomnieć o koncepcji Pierre'a Bourdieu, francuskiego socjologa i filozofa. Zwrócił on uwagę na to, że kapitałkapitałkapitał, czyli to, co można posiadać, ma różnorodny charakter. Oprócz kapitału ekonomicznego istnieje zatem kapitał społeczny, który zbudowany jest na społecznych relacjach umożliwiających człowiekowi rozwój i działanie. Osoba, która posiada wielu znajomych i której się ufa, jest w o wiele lepszej sytuacji niż osoba, która w danym środowisku jest anonimowa. Innym rodzajem kapitału jest kapitał kulturowy, czyli wiedza i kompetencje uczestniczenia w życiu kulturalnym. Odwołując się do przykładu, można pokazać, że zupełnie inną pozycję społeczną ma osoba z wyższym wykształceniem niż osoba, która żadnego wykształcenia nie ma. Najważniejszy jednak jest według Bourdieu kapitał symboliczny, który oznacza społeczny prestiż i uznanie. Osoba, która posiada taki kapitał, jest osobą, z której zdaniem i opinią liczą się inni.

Współcześnie żyjemy w społeczeństwie informacyjnym i pozycję wyznacza nasz stosunek do internetu i technologii informacyjnych. Niektórzy badacze wyróżniają więc klasę digitariatu, czyli osób będących na samym szczycie drabiny społecznej, Mają one możliwość aktywnego tworzenia i selekcjonowania informacji. Niżej w hierarchii znajduje się cogitariat, czyli grupa osób posiadających dostęp do internetu, ale korzystająca z jego zasobów w sposób bierny, tzn. są oni jedynie odbiorcami, nie zaś twórcami treści. Na samym dole drabiny społecznej znajduje się zaś proletariat – osoby zajmujące się pracą fizyczną, nieposiadające dostępu do internetu. Proletariat jest więc dotknięty zjawiskiem określanym jako wykluczenie cyfrowe.

Słownik