Filozofia romantyzmu

Jednym z najważniejszych, a zarazem najtrudniejszych filozofów w dziejach jest Hegel – niemiecki myśliciel czasu romantyzmu, który podstawy swej myśli wywodził 
z filozofii Kanta. Hegel, podobnie jak Kant, stał się rzecznikiem idealizmuidealizm niemieckiidealizmu. Uznał mianowicie, że rzeczy nie istnieją niezależnie od myśli. To myśl jest pierwotna, wszystko inne staje się jej wytworem. W myśli zatem należy szukać prawdy o świecie. A myślą rządzą pewne prawa – prawa logiki, którą Hegel pojął na sposób dialektyczny. DialektykadialektykaDialektyka była znana od czasów Platona, który rozumiał ją jako sposób dochodzenia do prawdy poprzez ścieranie się różnych racji. W XIX w. romantycy dopatrywali się istnienia w duszy ludzkiej rozmaitych sprzecznych sił. Hegel przyjął, że sprzeczne siły kierują całą rzeczywistością. Uznał, że każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, każdej tezie – antyteza. Z nich potem wyłania się synteza. Takie prawo rządzi rozumowaniem, więc również tożsamą z nim rzeczywistością.

Jak przekłada się to na rzeczywisty obraz dziejów, który Hegel chce przedstawić? Wiemy już, że świat jest myślą, czyli ma naturę duchową, dokładniej mówiąc – naturę AbsolutuAbsolut (heglowski)Absolutu. Historia świata jest dynamicznym procesem rozwoju ducha. Duch absolutny wędruje przez różne etapy dziejów, by zatoczywszy koło, znowu dotrzeć do samego siebie i w sobie samym uzyskać pełne poznanie oraz wolność. Rozwijając się, najpierw wytwarza świat przyrodniczy, w którym nie może się urzeczywistnić, gdyż przyroda pozbawiona jest świadomości i rządzi nią ślepa konieczność. Istotny więc moment 
w dziejach to pojawienie się ludzkiej świadomości. W niej duch objawia się na trzy sposoby: jako duch subiektywnyduch subiektywnyduch subiektywny, który z poziomu przyrody wzniósł się ku świadomości ludzkiej (jest to etap tezy), potem duch obiektywnyduch obiektywnyduch obiektywny (antyteza) wyrażający się w prawie, moralności i obyczajowości – najwyższym urzeczywistnieniem ducha obiektywnego staje się, zdaniem Hegla, państwo pruskie. Ostatni etap to powrót do siebie, czyli do ducha absolutnego (synteza). Tak przedstawiają się dzieje.

ReSa8sTPZLYQo

Rysunek przedstawia postać dojrzałego mężczyzny. Za nim jest kontur Europy i zaznaczone granice Prus. Nieopodal widnieje równanie: teza + antyteza = synteza. Mężczyzna wypowiada następujący tekst: Absolut ma naturę duchową i charakter dziejowy. Duch subiektywny to dzieje świadomości ludzkiej. Duch obiektywny przejawia się w dziejach narodów, by w końcu dotrzeć do siebie i w sobie uzyskać pełnię poznania i wolności. Najwyższym urzeczywistnieniem ducha obiektywnego jest państwo pruskie! Syntezą ducha subiektywnego i obiektywnego jest duch absolutny, przejawiający się w sztuce, religii i filozofii.

Dla Hegla ważnym w nich elementem stała się ewolucja ducha obiektywnego, czyli historia narodów i państw. Duch obiektywny wędruje przez dzieje i rozwija się w poszczególnych narodach. W każdej epoce inny naród pełni rolę nadrzędną. Gdy osiąga apogeum, jednocześnie zaczyna umierać. Po okresie władzy schodzi na „śmietnik historii”. Każdy naród bowiem powołany jest przez ducha do wielkości, 
a potem skazany na zagładę i dalej służy jako „nawóz historii”. Jak widzimy, ruch dziejów również jest dialektyczny: obejmuje etap rodzenia (teza) i etap niszczenia (antyteza). Dochodzi on również do etapu syntezy – połączenia sprzeczności ścierających się w budowaniu dziejów świata. Ta synteza nastąpiła – zdaniem Hegla – w jego ojczyźnie, państwie pruskim, bo państwo pruskie jest całością, która jednoczy wszystkie wcześniejsze twory. W tym państwie posłuszeństwa i obowiązku duch uzyskuje też pełną wolność, bo wolność dla Hegla znaczy tyle co posłuszeństwo prawu. Hegel niejednokrotnie głosił pochwałę państwa, twierdząc, że jest to „boska idea istniejąca na ziemi”. Uznał, że w monarchii niemieckiej duch obiektywny doszedł do końca historii, osiągnął swój punkt kulminacyjny, dalej nie może się rozwijać. Duch obiektywny zatem przechodzi w ducha absolutnego. I tu koło historii się zamyka, bo Absolut ma do czynienia już tylko sam ze sobą. Może oglądać siebie w sztuce, wyobrażać w religii, poznawać w filozofii.

W okresie romantyzmu filozofia rozwijała się dynamicznie, nie tylko w Prusach, ale również w Polsce. Jej bujny rozkwit przypadł zwłaszcza na czas między powstaniami. Polską filozofię charakteryzowało przekonanie o istnieniu osobowego Boga, o wieczności duszy i o bezwzględnej przewadze sił duchowych nad cielesnymi – było to uzasadnione naszą sytuacją polityczną: tylko ciało można wziąć w niewolę, dusza pozostaje wolna. Filozofia w Polsce rozumiana więc była nie tylko jako droga do prawdy, ale również jako droga do wybawienia ludzkości. Polskich myślicieli – wieszczów i filozofów – natchnęła zwłaszcza Heglowska idea znaczenia narodów, które odgrywały szczególną rolę w dziejach. Polska historiozofiahistoriozofiahistoriozofia zyskała mocne zabarwienie mistyczne: głosiła, iż naród polski ma do odegrania w historii rolę podobną do posłannictwa Chrystusa‑Zbawcy. Dlatego też naszych myślicieli tego okresu nazywa się mesjanistami. Pośród nich jedni byli zawodowymi filozofami: Józef Hoene‑Wroński, Karol Libelt, Józef Gołuchowski, August Cieszkowski, drudzy zaś byli wieszczami bądź mistykami zmierzającymi do utworzenia polskiej mistycznej filozofii: najważniejsi z nich to Towiański i Mickiewicz.

Ważny dla polskiej filozofii XIX w. stał się również inny poeta‑myśliciel: Cyprian Norwid. Znał on dobrze i szczególnie cenił filozofię starożytną: fascynowała go postać Sokratesa i twórczość Platona. Znał również pisma idealistów niemieckichidealizm niemieckiidealistów niemieckich. Przyjaźnił się z polskimi filozofami: Cieszkowskim, Libeltem, podziwiał pisma Hoene‑Wrońskiego, znał twórczość Mickiewicza. Do filozofii mesjanistycznej nie odnosił się jednak z entuzjazmem. Tylko w niektórych fragmentach filozoficznego poematu Promethidion znajdujemy subtelne nawiązania do idei mesjanizmu:

I dalej:

Ważniejszy niż mesjanizm okazuje się w Promethidionie wpływ myśli Platona. Utwór składa się z dwóch dialogów. W obu Norwid wspomina, jak sam we wprowadzeniu zaznacza, znaną z pism Platona słynną triadę wartościtriada platońskatriadę wartości: o Piękno […], o Dobro, i o światłość obu, Prawdę. Ma to doprowadzić do uznania potrzeby i powagi […] tego, co S z t u k ą się nazywa.

Mesjanizm, Platon to nie jedyne punkty odniesienia dla filozoficznych wątków Promethidionu. Obok nich możemy tropić ślady wpływu idealistów niemieckich. Zacznijmy od Hegla. W poemacie Norwida wykład o sztuce włożony został w usta „wiecznego człowieka”. Kim on jest? Kimś, kto przewędrował labirynt dziejów od ich zarania i dlatego może przedstawić „spowiedź piękności”.

To właśnie „wieczny człowiek” podaje definicję, zgodnie z którą istota piękna polega na tym, że „kształtem jest Miłości”. Oznacza to, że piękno staje się niczym ciało dla rzeczywistości duchowej – miłości. Jeżeli miłość nie przybierze kształtu piękna, to pozostanie czystą abstrakcją:

czytamy w Promethidionie. Norwidowski „wieczny człowiek” i jego definicja piękna przypominają Heglowskiego ducha absolutnego. Duch absolutny wędrował przez dzieje, przechodząc fazy ducha subiektywnego i obiektywnego, aż znowu powracał do samego siebie i mógł się przeglądać w sztuce, wyobrażać w religii, poznawać w filozofii. Piękno dla Hegla było „zmysłowym ciałem” ducha. Taką też funkcję pełni ono w Promethidionie Norwida.

Dla Hegla najwyższą wartością był rozum, zaś najwyższym szczeblem rozwoju ducha nie sztuka, ale filozofia. To w filozofii następowało utożsamienie skończonego z nieskończonym, ostateczny powrót ducha do samego siebie. Tu rozchodzą się drogi polskiego poety i niemieckiego filozofa. Miejsce Hegla zajmuje myśliciel chronologicznie poprzedzający jego wystąpienie – przywołany po imieniu Schelling. W swych rozważaniach Schelling był bliższy Norwidowi, gdyż większy nacisk kładł na intuicję niż na rozum i wynosił twórczość artystów ponad wiedzę filozoficzną. Geniusz filozoficzny był dla niego pokrewny geniuszowi artysty, zaś sztuka stawała się objawieniem natury Absolutu, wyrażała w skończonej postaci nieskończoność. Podobnie w Promethidionie miejsce filozofii zajmuje sztuka, do której zwraca się poeta w pięknej apostrofie:

Zarówno u Schellinga, jak i u Norwida sztuka staje się wcieleniem najwyższych prawd, medium pośredniczącym między Bogiem a człowiekiem. Piękno w Promethidionie jest niczym „profil boży”. Piękno – „kształt Miłości”, a jak dalej się dowiadujemy również „kształt Prawdy” – rozwija się, porywa do pracy, która staje się realizacją miłości 
w świecie rzeczywistym. Niesie też nadzieję na ostateczne połączenie ziemskiego 
i boskiego świata:

Filozofowie romantyzmu

Słownik