Przeczytaj
O alienacjialienacji można mówić dużo, ponieważ jest to zjawisko od lat badane przez naukowców, którzy przyjmowali i nadal przyjmują różne perspektywy w jej kontekście. Alienacją w XVIII i XIX wieku zajmowali się między innymi Jean‑Jacques Rousseau, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Ludwig Andreas Feuerbach i Karol Marks. Skupiali się oni głównie na filozoficznym i teologicznym wymiarze tego zjawiska. Natomiast za jednego ze współczesnych badaczy alienacji można uznać Melville’a Seemana, który zajmował się nią z perspektywy społecznej.
Samo słowo „alienacja” pochodzi od łacińskiego słowa alienus, alienatio i oznacza wyobcowanie, oddalenie się czegoś lub kogoś niegdyś bliskiego, znajomego. W słowniku języka polskiego znajdziemy trzy różne definicje alienacji. Pierwsze dwie mają wymiar głównie filozoficzny. W jednej z nich można przeczytać, że zjawisko to oznacza przeniesienie praw własności na innego człowieka. Druga definicja związana jest z procesem, w którym wszelkie wytwory działalności człowieka stają się od niego niezależne (ulegają reifikacji) i zdobywają nad nim władzę. Ostatnia definicja ma wymiar społeczny i właśnie takie postrzeganie tego zjawiska najczęściej przychodzi do głowy, gdy myśli się o alienacji: alienacja to proces, w którym jednostka wycofuje się ze środowiska, w którym żyje; to odizolowanie się, wyobcowanie, utrata więzi z najbliższym otoczeniem, środowiskiem czy też rzeczywistością.
Poniżej przedstawiono podstawowe założenia różnych teorii alienacji, które można powiązać z trzema definicjami tego zjawiska krótko przedstawionymi powyżej.
Celowo nie uwzględniono społecznej teorii alienacji Melville’a Seemana, ponieważ zostanie ona omówiona w dalszej części materiału, jako najbardziej adekwatna w kontekście świata XXI wieku. Natomiast krótkie przedstawienie perspektyw innych badaczy będzie stanowić dobry punkt wyjścia do omówienia alienacji według Seemana.
Alienacja w ujęciu Ludwiga Feuerbacha ma charakter teologiczny i jest związana ze zubożeniem człowieka w imię Boga. Człowiek świadomy własnej niedoskonałości oczekuje doskonałości od Boga, na którego przenosi swoje przymioty gatunkowe. Następuje alienacja esencji człowieka oczekującego na połączenie się z Bogiem, które w jego mniemaniu możliwe jest jedynie poprzez odrzucenie ciała i jego ograniczeń. Jednak takie postrzeganie alienacji ma też drugą stronę, w której niedoskonały i grzeszny człowiek oddala się od Boga i jego doskonałości. Poczucie niedoskonałości ludzkiej skutkuje ludzką potrzebą kontaktu z doskonałym Bogiem, ale jednocześnie jego własna niedoskonałość to uniemożliwia.
Alienacja dla Jeana‑Jacques’a Rousseau była odpowiedzią na fascynację kulturą postępu i cywilizacji, której uległ gatunek ludzki. W jego mniemaniu kultura postępu i cywilizacji oddala człowieka od natury, a natura jest jedynym źródłem dobra i moralności. Stopniowe oddalanie się człowieka od natury naukowiec utożsamiał właśnie z alienacją prowadzącą do upadku gatunku ludzkiego.
Alienacja w ujęciu Georga Hegla wydaje się najbardziej zawiła i „filozoficzna”. Hegel w uproszczeniu postrzegał ją jako „eksterioryzacjęeksterioryzację” (wyodrębnienie się) świadomości człowieka. Na skutek tego procesu świadomość staje się bytem niezależnym, wyalienowanym. Jej zadaniem jest próba pogodzenia zagubionego człowieka z uprzedmiotowioną rzeczywistością zewnętrzną. W tym celu świadomość ludzka musi ulec aktualizacji, a jest to możliwe jedynie poprzez alienację i rozdzielenie się człowieka i jego świadomości. Na wyodrębnioną świadomość ludzką ma wpływ rzeczywistość zewnętrzna, ale jednocześnie niezależna świadomość ludzka ma wpływ na rzeczywistość zewnętrzną. Kontakt między wyalienowaną świadomością człowieka a rzeczywistością zewnętrzną umożliwia lepsze poznanie siebie samego i świata, własny rozwój i zmianę rzeczywistości. Ten kontakt jest samoekspresyjny, twórczy oraz autointerpretacyjny. Niezależna świadomość ludzka w relacji z rzeczywistością zewnętrzną reprezentuje siebie samą, modyfikuje i aktualizuje świat zewnętrzny. Jeśli niezależna świadomość ludzka spełni swoje zadanie, to wraca do człowieka i ponownie staje się z nim jednością.
Wszystkie trzy rozumienia alienacji, krótko przedstawione powyżej, miały wpływ na filozoficzno‑ekonomiczną teorię Karola Marksa, z którą z kolei związana jest społeczna teoria alienacji Melville'a Seemana, a społeczny wymiar alienacji można uznać dziś za najbardziej widoczny.
Teoria alienacji w ujęciu Marksa wyklarowała się w okresie kapitalizmukapitalizmu, w którym naukowiec widział destrukcję człowieka. W związku z tym zjawisko alienacji rozważał w kontekście stosunków społeczno‑kapitalistycznych, które skutkowały wyobcowaniem robotników i utratą kontroli nad tym, co najważniejsze w życiu. Marks wyróżnił trzy płaszczyzny alienacji: produktu pracy, pracy i człowieka.
Alienacja produktu pracy i pracy związane są z pierwszymi dwoma definicjami zjawiska, czyli z przeniesieniem praw własności na innego człowieka oraz utratą kontroli nad wytworem własnej pracy, który z kolei zyskuje władzę nad swoim twórcą. Czynności wykonywane przez człowieka ulegają zautomatyzowaniu i reifikacji (uprzedmiotowieniu) i traci on kontakt z wytworami własnej pracy. Zarówno jego praca, produkt jego pracy, jak i on sam stają się jednym z wielu towarów dostępnych na rynku kapitalistycznym. Rola jednostki zostaje ograniczona do narzędzia dla kapitału, który wzrasta wraz z pracą i produkcją, ale wartość człowieka jako jednostki maleje, a to z kolei wpływa na destrukcję człowieka i jego życia. Proces ten oczywiście nie ogranicza się do produktów materialnych. Dotyczy on również instytucji, dóbr intelektualnych, wartości, idei itp., które człowiek tworzy, modyfikuje, ulepsza, aby żyło mu się lepiej, ale dochodzi do momentu, w którym traci kontrolę nad nimi i nad tym, co najważniejsze w życiu. Codzienność zostaje ograniczona do walki o przetrwanie w świecie zdominowanym przez konsumpcjonizmkonsumpcjonizm i technologię. Tutaj zaś pojawia się ostatnia z trzech płaszczyzn alienacji Marksa, a mianowicie alienacja człowieka. Wyobcowanie człowieka spowodowane alienacją pracy i produktu pracy wpływa negatywnie na to, w jaki sposób jednostka postrzega rzeczywistość, życie i siebie samą.
Słownik
przeniesienie prawa własności na innego człowieka;
proces, w którym wytwory działalności człowieka stają się od niego niezależne i przejmują nad nim władzę;
proces, w którym jednostka wycofuje się ze środowiska, w którym żyje; odizolowanie się, wyobcowanie, utrata więzi z najbliższym otoczeniem, środowiskiem czy też rzeczywistością
brak lub zanik powszechnie przyjętych norm społecznych i zasad postępowania lub też ich sprzeczność i nieadekwatność w danej sytuacji
rozpowszechnianie techniki cyfrowej na szeroką skalę
w psychologii oznacza proces wyjścia na zewnątrz i stawania się kimś niezależnym, czemu towarzyszy wrażenie doświadczania i postrzegania świata spoza własnego ciała fizycznego
system gospodarczy charakteryzujący się dominacją własności prywatnej i wolnym rynkiem
nadmierne skupianie uwagi na konsumowaniu i posiadaniu dóbr materialnych