Kazimierz Przerwa‑Tetmajer

R1TTuUsZODTVf1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna siedzi. Ma owalną twarz. Jego włosy są krótkie, gładkie, zaczesane do góry. Mężczyzna ma bujne wąsy. Są zakręcone ku górze. Mężczyzna ubrany jest w surdut, koszulę. Pod szyją ma zawiązany szeroki krawat. Trzyma w dłoniach książkę.

Tatry były dla Kazimierza Przerwy‑Tetmajera (1865–1940) miejscem szczególnie ważnym, a krajobraz i kultura podhalańska odcisnęły trwałe piętno na jego twórczości. Poeta spędził dzieciństwo w bliskim sąsiedztwie gór, w Ludźmierzu koło Nowego Targu. Po Tatrach wędrował w latach 1881–1896, początkowo ze swoim starszym bratem Włodzimierzem (1861–1923), a później także z innymi przyszłymi reprezentantami młodopolskiego środowiska artystycznego i intelektualnego, m.in. z Tadeuszem Boyem‑Żeleńskim (1874–1941). W taternictwie Tetmajer zaliczył nawet kilka ważnych osiągnięć, brał na przykład udział w pierwszym zarejestrowanym wejściu na Staroleśny Szczyt (2476 m n.p.m.) – w późniejszym etapie życia musiał jednak zaniechać wędrówek ze względu na zły stan zdrowia. Artysta dobrze poznał miejscowy folklor, a świadectwem tej fascynacji stał się później cykl nowel Na Skalnym Podhalu (publikowany w latach 1903–1910). Liryka o tematyce tatrzańskiej zajmuje natomiast istotne miejsce w jego twórczości poetyckiej i wraz z utworami takich twórców jak Jan Kasprowicz i Stanisław Witkiewicz znacząco przyczyniła się do popularyzacji Podhala. Co więcej, stylizowane na gwarę góralską wiersze Tetmajera zostały szybko zaadaptowane przez miejscową ludność jako lokalne przyśpiewki. Ze względu na zasługi poety dla regionu, przełęcz pomiędzy Gerlachem a Zadnim Gerlachem nazwano na jego cześć Przełęczą Tetmajera.

W 1900 roku Kazimierz Przerwa‑Tetmajer pisał w liście:

Pisane w podniosłym tonie słowa dobrze obrazują młodopolską uczuciowość – pełną patosu, a równocześnie często krytykowanej afektacji. Wynurzenia Tetmajera nie były jednak pozą. Poeta rzeczywiście głęboko przeżywał problemy przełomu wieków: zwątpienie w tradycyjne wartości, coraz bardziej powszechny brak szacunku dla sztuki, odczłowieczenie pracy po rewolucji przemysłowej. Góry były miejscem, gdzie artysta znajdował spokój wewnętrzny i odzyskiwał utraconą nadzieję.

RF5Ndy0z67SB21

Obraz przedstawia pejzaż górski. W centralnej części widoczna jest dolina. W niej są usytuowane dwa stawy. Dolina otoczona jest z lewej i prawej strony masywami górskimi. Są na nich widoczne żleby. Niebo jest na obrazie błękitne, lecz niemal w całości przesłonięte chmurami. Chmury są masywne, pierzaste. Przesłaniają zbocza i szczyty gór.

Tetmajer w dużej mierze przyczynił się do popularyzacji tatrzańskiego pejzażu. Chociaż turystyka w tym regionie miała swój początek już w pierwszych dekadach XIX wieku, w okresie Młodej Polski nastała prawdziwa moda na wyprawy w góry. Poza malowniczą przyrodą, do Tatr przyciągała wyjątkowa, artystyczna atmosfera, która wytworzyła się w Zakopanem – miasteczko stało się jednym z najważniejszych ośrodków kultury, zrzeszającym twórców takich jak Jan Kasprowicz (1860–1926), Stanisław WitkiewiczswStanisław Witkiewicz (1851–1915) czy właśnie Kazimierz Przerwa‑Tetmajer.

Jego druga seria poezji, opublikowana w 1894 roku, stanowiła rodzaj manifestu nowej wrażliwości. Poeta wyraził w wierszach lęki i pragnienia całego pokolenia, ujawniając jego dekadenckiedekadentyzmdekadenckie nastroje. Wielu czytelników utożsamiło się z postawą wyrażaną przez Tetmajera, a opisywane przez niego sposoby ucieczki przed pustką życiową potraktowało jako drogowskazy. Jednym z nich była ucieczka na łono natury, zwłaszcza górskiej, co znalazło wyraz w utworze Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym):

RFCbBHU24H2I61

Ilustracja przedstawia grupę górali. Siedmiu mężczyzn siedzi przy drewnianej chacie. Mają na sobie ludowe stroje typowe dla Podhala. Górale mają na głowach płaskie kapelusze z filcu. Główki kapeluszy otaczają muszelki zwane kostkami naszyte na wstążkę. Wszyscy mężczyźni mają koszule z szerokimi rękawami. Przy szyjach zdobi je metalowa spinka przystrojona łańcuszkami i koralikami. Każdy z nich ubrany jest w góralskie spodnie (portki). Wzdłuż nogawek biegną lampasy z kolorowego sznurka. Dół spodni zdobią pomponiki. Natomiast górę haft zwany parzenicą. Na spodniach mężczyźni mają skórzany pas bacowski jest bogato zdobiony wyżłobieniami, metalowymi ćwiekami i guzami. Na nogach kierpce. Są one szyte ze skóry i przywiązane do nóg rzemykami (nawłokami). Na ramionach mężczyźni mają cuchy. To zarzucane na ramiona peleryny. Uzupełnieniem stroju jest laska z toporkiem - ciupaga. Mężczyźni rozmawiają ze sobą. Jeden z nich pali fajkę.

Za sławę tego wiersza była odpowiedzialna między innymi jego oryginalna poetyka. Podmiot liryczny utożsamia się z mgłami spowijającymi nocą tatrzańskie granie. Panuje tu nastrój zagadki, tajemnicy, poeta z wielką wprawą dobiera słowa tak, aby uzyskać wrażenie ciszy, spokoju, senności. W jego wizji cała natura jest ze sobą połączona, obłoki rozpływają się w krajobrazie, wchłaniają potoków szmer, piją woń kwiatów, puchem mlecza się bawią. Tetmajer projektuje nową perspektywę patrzenia na góry: nie opisuje ich z dystansu, jak człowiek, która zadziwia się zjawiskami przyrody, lecz jako podmiot należący do niej. Pejzaż tatrzański uświadamia, że ludzie są częścią wielkiego, nieogarnionego spektaklu. Wiedza ta daje poczucie harmonii i skłania do życia w zgodzie ze światem.

Z tą nieco fantastyczną scenerią koresponduje późniejsze dzieło Tetmajera, powstający w latach 1901–1912 zbiór opowiadań Na skalnym Podhalu. Artysta skupił się w nim na życiu górali, tworząc własne legendy oparte na podhalańskim folklorze.  Jego zamiarem nie było opisanie zwyczajów współczesnych mieszkańców tych terenów, lecz odtworzenie dawnego świata:

Tetmajer wprowadzał w tych opowiadaniach stylizację gwarową, starając się odtworzyć brzmienie góralskiej mowy z okresu swojego dzieciństwa czy też z czasów przed własnym narodzeniem. Współcześni cenili tatrzańską twórczość Tetmajera za to, że nie przyjmował on perspektywy mieszczanina, który patrzy na góry i ich mieszkańców z dystansem. Artysta potrafił wczuć się w samą naturę (jak w Melodii mgieł nocnych), ale też w mentalność góralską. Narrator utworów wchodzących w skład Na Skalnym Podhalu jest zazwyczaj reprezentantem ludu – niekiedy przyjmuje rolę gawędziarza opowiadającego zasłyszane historie, innym razem opisuje wydarzenia z perspektywy ich naocznego świadka. Najczęściej unika oceny moralnej występków, starając się oddać prostotę myślenia górali. Widoczne jest to zwłaszcza przy historiach o zbójnikach, jak w opowiadaniu Sobek Jaworcarz jaki honor miał:

Artysta nie odtwarzał jednak dokładnie rzeczywistości, lecz kreował własną wizję Podhala. Lud z jego opowiadań to często postaci mityczne, obdarzone niemal nadludzką siłą i hartem. Części z bohaterów Tetmajer przypisuje typowo młodopolską wrażliwość – tworzy postaci „artystów ludowych”, wyjątkowych i niezrozumianych przez innych. Taki jest stary Maciek Scyrbularz z opowiadania Zimowe panny albo o Maćku, który przepadł w górach. Mimo słabego zdrowia protagonista wybiera się na wędrówkę, chcąc zjednoczyć się z naturą:

W opowiadaniu tym Temajer tworzy autorską legendę – niepopartą żadnymi folklorystycznymi przekazami – o zimowych pannach, czyli duszach zmarłych mniszek, które zostały porzucone w Tatrach przez anioła mającego je zabrać do nieba. Błąkają się one między morzem a górami, tańczą zimą wśród wierchów i nad zamarzniętymi stawami. Bawią się, karmią się lodem, odpoczywają na graniach. W ich zachowaniu nietrudno dostrzec podobieństwo do mgieł z Melodii mgieł nocnych:

R1TUJWufdjbMo1

Obraz przedstawia pejzaż górski. Na pierwszym planie widoczna jest łąka. Jest porośnięta fioletowymi krokusami. Kwiaty rosną jeden obok drugiego. Tworzą kobierzec. Za łąką widać gęsty las złożony z drzew iglastych (świerków lub jodeł). Na drugim planie, w oddali rysują się masywy górskie. Są pokryte śniegiem. Niebo nad górami jest błękitne. Są na nim nieliczne, białe chmury.

Nie ma prostej analogii między poezją a prozą Tetmajera. Melodia mgieł nocnych jest typowym wierszem impresjonistycznymimpresjonizmimpresjonistycznym, w którym poeta skupia się na opisaniu wrażeń zmysłowych, na brzmieniu języka. W opowiadaniach, choć niektóre z nich mają znamiona impresjonizmu, najważniejsza jest treść – kreacja mitycznej, starodawnej krainy zamieszkałej przez rodowitych górali o charakterystycznym temperamencie i oglądzie świata.

Słownik