Nowa Fala to grupa poetycka działająca w Polsce pod koniec lat 60. i do połowy lat 70. XX wieku. W związku z faktem, że za przeżycie generacyjne tej formacji uznaje się Marzec 1968, czyli kryzys polityczny, który wiązał się z brutalnie tłumionymi protestami studentów, nazywa się ich niekiedy Pokoleniem 68. Do najważniejszych przedstawicieli pokolenia należeli Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki i Ewa Lipska.

Świat nie przedstawiony Adama Zagajewskigo i Juliana Kornhausera

Jednymi z najważniejszych teoretyków Nowej Fali byli Adam Zagajewski i Julian Kornhauser – autorzy książki Świat nie przedstawiony wydanej w 1974 roku. Twórcy w swym estetycznym programie kładą nacisk na konkret i realizm. Literatura miała mieć żywy, niezapośredniczony kontakt z rzeczywistością, miała być tworzona w ścisłym związku ze współczesnością. Zagajewski i Kornhauser występowali przeciw ukazywaniu świata za pomocą alegorii i symbolu. Sprzeciwiali się mityzacji rzeczywistości i opisywania jej przy użyciu metafory. Domagali się rzetelnej i szczegółowej analizy tego, co człowiekowi – uwikłanemu w kwestie społeczne i polityczne – najbliższe.

Fundament poetyckiego programu Stanisława Barańczaka tworzą trzy książki – Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w młodej poezji lat sześćdziesiątych z 1971 roku, Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiej oraz Etyka i poetyka, która ukazała się w 1979 roku w Paryżu (dwa lata później przygotowano edycję podziemną, czyli bez ingerencji cenzury).

Nieufni i zadufani

Jak pisze Barańczak:

Barańczak nazywa swój program „romantyzmem dialektycznymromantyzm dialektycznyromantyzmem dialektycznym”, który ma demaskować sprzeczności zastanego porządku rzeczy, zastygłych rozwiązań. Domaga się krytycznego spojrzenia na poetę i poezję. Literaturę lat 60. określa mianem „piekła łatwizny” – minimalizmu, afirmacji. W literaturze tej wartością nadrzędną było poczucie bezpieczeństwa. Barańczak stawia tezę, że łatwizna jest przyczyną łatwowierności, powoduje odejście od nieufnego myślenia, które jest kluczem do programu autora Nieufnych i zadufanych. Nieufność ma obejmować przede wszystkim język jako całość – zarówno jako system, jak i pewną wizję świata. W swych szkicach krytycznoliterackich zawartych w zbiorze Barańczak wpisuje poetów lat 60. w pewne schematy, klasyfikując ich twórczość według sposobu ich ucieczki od społecznej odpowiedzialności. O twórcy tego okresu mówi: homo fugiens – człowiek uciekający „w coraz to nowe azyle, jakich dostarcza mu poezjacytw coraz to nowe azyle, jakich dostarcza mu poezja”. Nieufnych demaskatorów sytuujących się po stronie romantyzmu dialektycznego Barańczak stawia w opozycji do zadufanych – ufnych klasycystów.

Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiej

Dwa główne tematy książki Stanisława Barańczaka z 1973 roku to bunt oraz antynomieantynomiaantynomie. Autor ukazuje dwa rodzaje buntu – pasywny i aktywny. W modelu pasywnym bunt bardzo szybko się ustatecznia i wygasza, dochodząc do harmonii. W modelu aktywnym kluczową rolę odgrywa ironia „rozumiana nie jako wygodny dystans, ale jako umiejętność czynnego włączenia się w konflikty świata i ludzkiej świadomości oraz odnalezienia ich pozytywnej syntezysynrozumiana nie jako wygodny dystans, ale jako umiejętność czynnego włączenia się w konflikty świata i ludzkiej świadomości oraz odnalezienia ich pozytywnej syntezy”. Życie literackie tamtego okresu ukazuje Barańczak jako jałowe, rozdrobnione, skupione na mało ważnych tematach i potrzebujące odnowy. Widać tu pewne podobieństwo do treści przedstawianych w Nieufnych i zadufanych. Szczególnie ujawnia się to w zadaniach, jakie krytyk stawia przed literaturą:

Etyka i poetyka

Etyka i poetyka to książka wyjątkowa w krytycznoliterackim dorobku Barańczaka. Pierwsza wersja była gotowa w 1975 roku, jednak okoliczności polityczne uniemożliwiły jej wydanie. Barańczak był sygnatariuszem listu, w którym sprzeciwiano się zmianom w konstytucji, domagano się wolności słowa i przestrzegania praw obywatelskich. Ostatecznie książka została opublikowana w 1979 roku w Paryżu w Instytucie Literackim, w Bibliotece „Kultury”.

Tytuł zapowiada tematykę książki, o której Krzysztof Biedrzycki pisał:

Poezji zostaje przypisana szczególna rola. W eseju programowym, umieszczonym w inicjalnej części książki, czytamy:

Autor Etyki i poetyki broni humanistyki i humanizmu. Staje po stronie wolności myślenia wobec autorytaryzmu. Mówi o tym sporze: „spór między humanizmem a zorganizowanym terrorem1spór między humanizmem a zorganizowanym terrorem”.

Za fundament etyki Barańczak przyjmuje drugiego człowieka – konkretnego, nie tego pisanego wielką literą, ogólnego. Pisarz widzi zło „w każdej sytuacji, która polega na naruszaniu czyjejś wolności, na zburzeniu czyjejś jednostkowej autonomii, na wkroczeniu przemocą w sferę cudzego ja2w każdej sytuacji, która polega na naruszaniu czyjejś wolności, na zburzeniu czyjejś jednostkowej autonomii, na wkroczeniu przemocą w sferę cudzego ja”. Poszukuje czegoś, co nazywa Etyką Bez Autorytetów. W poezji widzi sprzeciw wobec myślenia dogmatycznegodogmatycznydogmatycznego, formę opowiadającą się za konkretnym widzeniem rzeczywistości.

O autorze

Stanisław Barańczak urodził się w 1946 roku w Poznaniu. Był poetą, eseistą, tłumaczem związanym ze środowiskiem Nowej Fali. Ukończył filologię polską, doktoryzował się z twórczości Mirona Białoszewskiego i został zatrudniony jako pracownik naukowy na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Debiutował w 1965 roku. W 1968 roku wydał pierwszy tomik wierszy Korekta twarzy. Od początku jego twórczość wpisywała się w poetykę nowofalową. W esejach Nieufni i zadufani (1971), Ironia i harmonia (1973), Etyka i poetyka (1979) sformułował poetykę grupy. W 1975 roku podpisał protest przeciwko zmianom w konstytucji (List 59List 59List 59), co skutkowało wzmożoną cenzurą nałożoną na jego dzieła. W 1977 został współredaktorem czasopisma „Zapis„Zapis”Zapis”, jednego z pierwszych periodyków podziemnych. Kolejne tomiki poety także ukazywały się w drugim obiegu. W 1981 roku Barańczak emigrował do Stanów Zjednoczonych i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Harvarda na wydziale slawistyki. Zmarł w 2014.

Słownik