Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Społeczeństwo i jego struktura

StanystanStany zaczęły się kształtować w Polsce w czasach rozbicia dzielnicowego, kiedy wraz ze słabnięciem władzy monarszej następował wzrost znaczenia poszczególnych grup społecznych. W rezultacie w odnowionym Królestwie Polskim uformowała się monarchia stanowa, w której każdy ze stanów zajmował odrębne miejsce w społeczeństwie i miał inną pozycję prawną. Umocnieniu się pozycji stanów w następnych latach sprzyjało ukształtowanie się w Polsce monarchii elekcyjnej i związana z tym praktyka wydawania przywilejówprzywilejprzywilejów.

Społeczeństwo polskie dzieliło się na cztery podstawowe stany: szlachtę, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopów. Dwa pierwsze były wyżej w hierarchii, cieszyły się większym prestiżem i bardziej uprzywilejowaną pozycją. Jednak określenie przynależności stanowej nie zawsze było łatwe. Struktury społeczne w średniowieczu jeszcze się formowały, ludzie migrowali między nimi.

Stan największego uprzywilejowania

Stanem najbardziej uprzywilejowanym i o największym znaczeniu politycznym była szlachta. Jej prawne wyodrębnienie się nastąpiło na przełomie XIV i XV w. i było efektem dynamicznych przemian wśród rycerstwarycerstworycerstwa, które doprowadziły do spadku znaczenia tej warstwy. Szlachta w Polsce stanowiła liczną grupę – ok. 10 proc. społeczeństwa – i pod tym względem wyróżniała się spośród innych krajów europejskich. Kryterium przynależności do warstwy szlacheckiej było posiadanie ziemi na prawie dziedzicznym oraz urodzenie się w rodzinie szlacheckiej. Istotnym wyróżnikiem przynależności do stanu szlacheckiego było sprawowanie urzędów, zwolnienie z płacenia podatków oraz wyższa tzw. główszczyznagłówszczyznagłówszczyzna.

RHIqSF90KDkdt
Jan Matejko, Szlachta polska 1333–1434, litografia, XIX w. Wskaż na ilustracji cechy wyróżniające szlachtę.
Źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie.

W ciągu XIV i XV w. szlachta zyskała nowe uprawnienia. Zagwarantowały jej one prawo nietykalności osobistej i majątkowej, umocniły jej pozycję polityczną i ekonomiczną w państwie. W rezultacie następowała unifikacjaunifikacjaunifikacja prawna stanu szlacheckiego. Głównym zajęciem szlachcica było prowadzenie gospodarstwa ziemskiego i udział w wyprawach wojennych w charakterze pospolitego ruszenia. Etos rycerski przetrwał w przedstawianiu szlachcica na portretach i nagrobkach w zbroi, w noszeniu przez niego miecza i w hołdowaniu ideałom rycerskim. Dodatkowo, szlachcica wyróżniały posiadanie herbu, odmienny od przedstawicieli innych stanów ubiór (żupanżupanżupan), fryzura (długie, trefione włosy w przeciwieństwie do podcinających się wysoko ludzi uboższych).

RXQbMInGzOIHU
Herb Abdank należący do rodu Awdańców. Wszystkie rody szlacheckie posługiwały się herbami. Tworzono je według specjalnych reguł i pełniły funkcję znaku rozpoznawczego. Herb był wspólny dla całego rodu.
Źródło: WarX, licencja: CC BY-SA 2.5.

„Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”

R9dFjBoNgqW9W1
Krzysztof Szydłowiecki (1467–1532), możnowładca polski, pan na Szydłowcu, podskarbi i kanclerz. Wskaż elementy przedstawienia Krzysztofa Szydłowieckiego świadczące o tym, że należał on do magnaterii.
Źródło: Wikimedia Commons.

Formalnie cała szlachta w Polsce cieszyła się takimi samymi prawami. Nie ukształtowała się odrębna pod względem prawnym arystokracja, a „zwykły” szlachcic był równy statusem z magnatem. Nie było tytułów arystokratycznych istniejących w innych krajach europejskich, takich jak hrabia czy baron. W rzeczywistości jednak stan szlachecki był bardzo rozwarstwiony. MagnateriamagnateriaMagnateria, wywodząca się ze średniowiecznego możnowładztwa, stanowiła jego górną warstwę. Magnaci dysponowali rozległymi posiadłościami ziemskimi. Jeden magnat mógł posiadać kilkadziesiąt wsi, a nawet prywatne miasta. Magnaci sprawowali wyższe urzędy oraz prowadzili bardzo wystawne życie. Mieszkali w pałacach i otaczali się dworami. Cieszyli się wyjątkowym prestiżem w społeczeństwie i mieli realny wpływ na sprawowanie władzy.

Niżej w hierarchii znajdowała się szlachta średnia, dysponująca znacznie mniejszymi majątkami (od jednej do kilku wsi) oraz piastująca niższe urzędy ziemskie. Najliczniejszą grupą była szlachta zagrodowa lub zaściankowa (zwana też cząstkową - wszystkie te określenia dotyczyły niewielkich gospodarstw), nieposiadająca poddanych i uprawiająca osobiście ziemię. Z czasem jej przedstawiciele ulegali jeszcze większemu zubożeniu i przekształcali się w tzw. szlachtę gołotę, która nie posiadała w ogóle ziemi, a pod względem stylu życia bliżej jej było do chłopów niż do szlachty średniej. Wiele różniło magnaterię od szlachty najuboższej. Inaczej się ubierali, inaczej jadali, inny był ich horyzont myślowy. Łączyły ich jednak prawa i to one zadecydowały, że należeli do tego samego stanu.

Kto mógł zostać szlachcicem?

Bariery stanowe pod koniec średniowiecza nie były ściśle określone i ludzie mieli możliwość migrowania między grupami. Najbardziej pożądane było dostanie się do stanu szlacheckiego. Z czasem zaczęto coraz bardziej strzec dostępu do tej warstwy. W XIV w. została wprowadzona procedura nagany szlacheckiej, czyli sądowego udowodnienia swojego pochodzenia. Polegało to na tym, że ten, komu zarzucono podszywanie się pod tytuł szlachcica, musiał w sądzie przedstawić świadków ze strony ojca i matki, którzy mogliby zaprzeczyć zarzutom.

R10cq0fQIbSUB
Karol Marconi, Nadanie statutu wiślickiego przez Kazimierza WIelkiego, XIX w. W statutach tych m.in. zostały uregulowane sprawy związane z procedurą nagany szlacheckiej. Określ, do jakich stanów należały osoby uczestniczących w ceremonii nadania statutów wiślickich. Wyjaśnij tok swojego rozumowania.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wraz z zamykaniem się stanu szlacheckiego jedynym legalnym sposobem dostania się do niego była nobilitacja, czyli nadanie tytułu szlacheckiego przez króla. Nigdy jednak nie udało się wyeliminować całkowicie prób przedostawania się do tej grupy nielegalnym sposobami (np. przejmowano podstępem nazwiska szlacheckie i podszywano się pod obce herby). Fakt, że istniała procedura nagany, świadczył o występowaniu takich oszustw.

RA50f6byYzHNA
Drzewo genealogiczne rodu Tarnowskich, Melsztyńskich i Jarosławskich. Udowodnij związek pomiędzy popularnością drzew genealogicznych a kryteriami przynależności do stanu szlacheckiego.
Źródło: Augustinus Thille, Adam Piliński, Wojciech Kazimierz Jastrzębski vel Albert Casimirus Jastrzębski, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Powołani dla “spraw wiary”

Zanim jeszcze uformowała się szlachta, już na początku XIII w. jako osobny stan wyodrębniło się duchowieństwo. W procesie tym ważną rolę odegrało przyznanie mu przez książąt dzielnicowych własnego sądownictwa i zwolnienie z podatków. Podstawą odrębności duchowieństwa były pełnione przez kler funkcje religijne. Na tle innych stanów było ono wyjątkowe również pod tym względem, że nie wchodziło się do niego poprzez urodzenie, jak w przypadku innych stanów. Tu decydowało złożenie ślubów, w których przyszły kapłan zobowiązywał się do życia w zgodzie z zasadami życia konsekrowanego (np. do przestrzegania celibatu).

R1YU6gGbjoGqp
Jan Matejko, Duchowieństwo 1447-1492, litografia, XIX w. Wskaż na podstawie litografii elementy zewnętrzne (ubiór, atrybuty) wyróżniające duchowieństwo.
Źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie.

Duchowieństwo składało się z przedstawicieli innych grup społecznych: szlachtę, mieszczan, a nawet chłopów. Pochodzenie społeczne decydowało natomiast o tym, jakich godności kościelnych można było dostąpić. Większość wyższych urzędów kościelnych mogli zajmować tylko synowie szlacheccy. Mieszczanie i chłopi obsadzali niższe stanowiska kościelne, np. plebanów, choć czasem zdarzały się wyjątki od tej reguły i przedstawiciele niższych stanów zdobywali też wyższe godności. Przykładem był Mikołaj Trąba - jeden z najbardziej wpływowych duchownych i polityków w czasach Władysława Jagiełły, prymas Polski, podkanclerzy i członek rady królewskiej, który prawdopodobnie pochodził z rodziny mieszczańskiej i był dzieckiem z nieprawego łoża.

RVbRR5gI02ijq
Mikołaj Trąba, arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski, podkanclerzy w czasach Władysława Jagiełły. Zwróć uwagę, jak zapisane zostało jego nazwisko na miniaturze z XVI-wiecznej księgi. Zinterpretuj jego herb (w lewym dolnym rogu).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Napływ przedstawicieli różnych grup społecznych powodował, że stan duchowny bardzo się wewnętrznie różnicował. Grupa duchowieństwa obejmowała zarówno duchowieństwo zakonne, jak i diecezjalne, zwykłych proboszczów, biskupów i arcybiskupów. Podstawowym zadaniem duchowieństwa była posługa duszpasterska wśród wiernych. Niektórzy sprawowali ją jednak na parafiach (czasem bardzo ubogich), a inni na dworach szlacheckich, możnowładczych i królewskim. Wyższe duchowieństwo odgrywało też ważną rolę polityczną, wchodząc w skład rady królewskiej.

Ludzie miasta

Podobnie jak szlachta i duchowieństwo stan mieszczański również wykształcił się w średniowieczu. Nastąpiło to w wyniku procesu kolonizacji miast w XIII w. Wprowadzone wtedy prawo magdeburskie, zwane popularnie niemieckim, wpłynęło na ukształtowanie się pozycji prawnej ludności miejskiej, a w konsekwencji na jej wyodrębnienie spośród innych stanów. O odmienności mieszczaństwa decydowała także specyfika stylu życia, pracy i obyczajowości. Mieszczaństwo było licznym stanem, stanowiącym ok. 10‑15 % ogólnej liczby ludności. Większość mieszczan żyła jednak w małych miasteczkach, często o charakterze rolniczym. Wyjątek na tym tle stanowiły Prusy, które były regionem silnie zurbanizowanym.

Charakterystyczna dla stanu mieszczańskiego była duża niejednolitość. Po pierwsze nie wszyscy mieszkańcy miast posiadali obywatelstwo miejskie, przez to nie mogli uczestniczyć w zarządzie miastem i życiu wspólnoty. Po drugie do miast napływała ludność z zewnątrz, chłopi z okolicznych wsi i ubożejąca szlachta. Wpływało to na nasilenie się antagonizmów stanowych wewnątrz miast. Ludność miejska była też niejednolita pod względem narodowym. Większość mieszkańców miast pruskich stanowili Niemcy i spośród nich rekrutowała się najwyższą warstwa - patrycjatpatrycjatpatrycjat. Podobna sytuacja występowała w wielu innych ośrodkach. W polskich miastach mieszkało poza tym wielu Żydów, byli też Włosi, Ormianie. Różnice narodowościowe kształtowały obyczajowy koloryt miast, ale też powodowały jednoczesne funkcjonowanie różnych systemów prawnych, języków, norm, religii. Do tego dochodziły jeszcze różnice ekonomiczne. Ludność miejska była podzielona pod względem zamożności i praw politycznych. Górną warstwę stanowił patrycjat, niżej plasowali się właściciele warsztatów rzemieślniczych i kupcy prowadzący działalność handlową w mieście (pospólstwo), a najniżej plebs, czyli czeladnicy, pracownicy najemni, a także ludzie marginesu.

Wiek XIV, a nawet jeszcze pierwsza połowa XV w., nazywany bywa okresem świetności polskich miast. Rozwój mieszczaństwa uległ zahamowaniu pod koniec drugiej połowy XV w. Główną przyczyną było niewykształcenie się poczucia wspólnoty interesów i występujące w jego łonie duże zróżnicowanie polityczne, majątkowe i narodowościowe. Mieszczanom odebrano prawo do wyrażania zgody na nadzwyczajne opodatkowanie, zostali usunięci ze składu sejmu (1505 r.), a od wydania przywileju piotrkowskiego (1496 r.) nie mogli nabywać ziemi szlacheckiej ani zajmować wyższych stanowisk kościelnych.

O tych, co na roli orali

Zdecydowaną większość społeczeństwa polskiego (ok. 70‑80 proc.) stanowili chłopi. Od innych stanów różnili się tym, że ani w sensie prawnym, ani politycznym nie wyodrębnili się w osobną grupę. Głównym zajęciem chłopów pozostawała uprawa ziemi i hodowla, wykazywało ono silny związek z własną wsią, rodziną i wspólnotą sąsiedzką. W podstawowej swej masie chłopi pozostawali silnie zróżnicowani. Obok bogatszych chłopów, zwanych kmieciami, byli zagrodnicy czy komornicy nie posiadający w ogóle żadnej ziemi i żyjący z pracy najemnej.

R15YbZrMVeQXW1
Fragment Tryptyku Jerozolimskiego pochodzącego z kościoła NMPanny z Gdańska, obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie, XV w. Fragment przedstawia pogoń rycerzy Heroda za Świętą Rodziną. Mimo że scena dotyczy pierwszego wieku, odzwierciedla rzeczywistość późnego średniowiecza. Opisz, w jaki sposób zostali przedstawieni chłopi. W jaki sposób twórca ukazał, że pochodzą oni z pośledniejszego stanu?
Źródło: domena publiczna.

Podstawowym obowiązkiem ludności wiejskiej względem pana było odrabianie pańszczyznypańszczyznapańszczyzny, czyli darmowa praca na polu pana. Wraz z rozbudową szlacheckich gospodarstw wymiar pańszczyzny rósł i rozpoczął się proces przywiązywania chłopów do ziemi, czyli zakaz opuszczania przez nich gospodarstw. W XIV - XV w. po spełnieniu określonych warunków i uregulowaniu spraw związanych z gospodarstwem chłopi w liczbie dwóch - trzech rocznie mogli opuścić wieś bez zgody pana (dopuszczały to statuty wiślickie Kazimierza Wielkiego z 1346 r.). Zmienił to przywilej piotrkowski z 1496 r., a jego postanowienia dały się odczuć w następnym stuleciu. Ograniczył on prawo chłopa do opuszczania wsi bez zgody pana wyłącznie do jednego syna kmiecego i tylko raz w roku. Chłopi byli zobowiązani nie tylko do pracy na pańskiej ziemi przez określoną ilość dni w roku, ale też do innych świadczeń na rzecz dworu. Pogarszające się położenie chłopów skłoniło wielu z nich do bezprawnego opuszczania wsi pana (czyli do zbiegostwa).

Słownik

stan
stan

(od psł. stati, stanǫ) grupa społeczna wyodrębniona pod względem prawnym; przynależność do niego (poza duchowieństwem) była dziedziczona

przywilej
przywilej

(łac. privilegium) dokument wydawany przez władcę dla określonej grupy społecznej, regulujący jej status prawny

rycerstwo
rycerstwo

grupa społeczna w średniowiecznej Europie, której zadaniem była służba wojskowa, wytworzyła ona specyficzny styl życia i obyczajowość

magnateria
magnateria

górna warstwa szlachty w Polsce, nie wyodrębniona w sensie prawnym; kryterium przynależności do magnaterii był przede wszystkim majątek

główszczyzna
główszczyzna

(łac. poena capitis „kara głowy”) kara zastępująca w prawie średniowiecznym karę śmierci, polegająca na wypłaceniu określonej sumy pieniędzy rodzinie zabitego

tryptyk
tryptyk

typ ołtarza w gotyckich kościołach, składający się z części środkowej i dwóch bocznych, ruchomych skrzydeł

patrycjat
patrycjat

(z łac. patres, ojcowie) najbogatsza warstwa mieszczaństwa od XII do XVIII wieku, jego przedstawiciele wchodzili w skład rady miejskiej; w miastach polskich miał zwykle charakter niemiecki

taksy wojewodzińskie
taksy wojewodzińskie

maksymalne ceny na wyroby rzemieślnicze ustalane przez wojewodów

cech
cech

organizacja funkcjonująca w miastach od czasów średniowiecza zrzeszająca przedstawicieli tego samego rzemiosła; pełniła funkcje społeczne i ekonomiczne

pańszczyzna
pańszczyzna

(od słowa 'pan', które ze staropolskiego oznacza 'władca') obowiązek chłopa do pracy określoną ilość dni w tygodniu na ziemi szlachcica

unifikacja
unifikacja

ujednolicenie

żupan
żupan

(wł. giubbone, giuppone) staropolska szata wierzchnia noszona w XVI w., później pod kontuszem

Słowa kluczowe

XV wiek, społeczeństwo, stan, Polska, rycerstwo, duchowieństwo, mieszczaństwo, Polska w XIV–XV w.

Bibliografia

J. Sawicki, *=Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego, Warszawa 1952.

Wiek V‑XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Melania Sobańska‑Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard, Warszawa 1999.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.

E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.