Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Ochrona przyrody polega na zachowaniu i właściwym wykorzystaniu tworów przyrody, a także sprzyja odnowie jej składników i zasobów. Dotyczy to zarówno przyrody żywej, jak i nieożywionej.

W dawnej Polsce działania na rzecz ochrony przyrody prowadzili m.in. Bolesław I Chrobry, Władysław II Jagiełło i Zygmunt III Waza, zaostrzając rygory polowań na zwierzęta takie jak bobry europejskie (Castor fiber), sokoły wędrowne (Falco peregrinus), łabędzie nieme (Cygnus olor), tury (Bo primigenius) i żubry europejskie (Bison bonasus), a także ograniczając wyrąb niektórych gatunków drzew, np. cisów (Taxus) i starych dębów (Quercus).

Zapoczątkowanie nowoczesnej ochrony przyrody w XIX w. wiąże się ze skutkami nieprzemyślanej, często rabunkowej działalności człowieka, powodującej m.in. wylesienie znacznych obszarów i erozję gleb, zmiany bilansu wodnego i zanieczyszczanie środowiska życia, dewastację krajobrazów i gradacjegradacjagradacje szkodników.

Ochrona przyrody stanowi jeden z podstawowych problemów współczesnego świata. Objęła wszystkie elementy środowiska i różne formy działalności człowieka. W zależności od stopnia jego ingerencji w funkcjonowanie ekosystemów nazywa się zastosowane przez niego metody ochrony przyrody biernymi lub czynnymi.

bg‑azure

Bierne metody ochrony bioróżnorodności

Ochrona bierna ma na celu zachowanie obszarów cennych przyrodniczo w możliwie niezmienionym stanie. Podejmowane w jej ramach działania polegają na zabezpieczeniu obiektu przed wpływami zewnętrznymi oraz na powstrzymaniu się od ingerencji w jego funkcjonowanie. Jest to zwykle ochrona in situ, czyli w miejscu, w którym występuje chroniony obiekt. Do biernych metod ochrony przyrody należą akty prawne, regulujące tworzenie rezerwatu przyrody czy użytku ekologicznego oraz objęcie ochroną gatunków zagrożonych wyginięciem.

RxKD697b7G8Xf1
Mapa przedstawia parki narodowe, parki krajobrazowe oraz rezerwaty przyrody na obszarze Polski. Parki narodowe: 1.	W północnej części Polski to Słowiński Park Narodowy, Woliński Park Narodowy, Park Narodowy Bory Tucholskie.  2.	We wschodniej części Polski to Wigierski Park Narodowy, Narwiański Park Narodowy, Białowieski Park Narodowy, Poleski Park Narodowy, Roztoczański Park Narodowy, Świętokrzyski Park Narodowy, Magurski Park Narodowy, Bieszczadzki Park Narodowy. 3.	W centralnej części Polski to Kampinoski Park Narodowy. 4.	W południowej części Polski to Ojcowski Park Narodowy, Babiogórski Park Narodowy, Gorczański Park Narodowy, Pieniński Park Narodowy, Tatrzański Park Narodowy.  5.	W zachodniej części Polski to Park Narodowy Ujście Warty, Karkonoski Park Narodowy, Park Narodowy Gór Stołowych.  Parki krajobrazowe oznaczone na mapie to: Nadmorski Park Krajobrazowy na północy Polski, Nadwarciański Park Krajobrazowy oraz Przedborski Park Krajobrazowy w centralnej części Polski, Park Krajobrazowy Dolina Baryczy w zachodniej części Polski.  Rezerwaty przyrody oznaczono na mapie na północy Polski, tam jest ich najwięcej. Niedaleko Białowieskiego Parku Narodowego znajduje się jeden z największych w Polsce rezerwatów przyrody. Niedaleko Kampinoskiego Parku Narodowego i wokół Warszawy oznaczono rezerwaty przyrody. Dalej w pobliżu Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy, Roztoczańskiego Parku Narodowego oraz Magurskiego Parku Narodowego.
Obszary chronione w Polsce.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ustawa o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880) wyróżnia dziesięć form działań będących biernymi sposobami ochrony przyrody.

Grupuje się je następująco:

  1. działania wpisujące się w ramy ochrony obszarowejochrona obszarowaochrony obszarowej – obejmujące ochroną obszary mające duże walory krajobrazowe lub przyrodnicze. Do tego typu ochrony należą: parki narodowe, rezerwaty przyrody ożywionej i nieożywionej, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu oraz od 2004 r. obszary Natura 2000;

  2. działania polegające na ochronie obiektowejochrona obiektowaochronie obiektowej, czyli na objęciu ochroną jednego fragmentu krajobrazu, np. pomnika przyrody, stanowiska dokumentacyjnego, użytku ekologicznego czy zespołu przyrodniczo‑krajobrazowego;

  3. działania mające na celu ochronę gatunkowąochrona gatunkowaochronę gatunkową, czyli objęcie ochroną gatunków występujących rzadko, zagrożonych wyginięciem – ta forma ochrony może dotyczyć zarówno roślin oraz grzybów, jak i zwierząt (np. żubra europejskiego – Bison bonasus).

bg‑cyan

Ochrona gatunkowa

Ochroną gatunkową obejmuje się w szczególności gatunki reliktowe, endemiczne lub występujące na kresach swych zasięgów, zagrożone wyginięciem oraz objęte ochroną na podstawie umów międzynarodowych.

Lista gatunków zagrożonych zawarta jest w międzynarodowej czerwonej księdzeczerwone księgi czerwonej księdze stworzonej przez Komisję Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). Gatunki wymienione w księdze pogrupowane są według stopnia zagrożenia wyginięciem.

W poniższej tabeli przedstawiono przykłady gatunków wpisanych do polskiej czerwonej księgi (liczby w nawiasach oznaczają liczbę gatunków w danej kategorii).

Kategoria zagrożenia gatunku wg IUCN

Polska czerwona księga zwierząt: kręgowce, 2001

Polska czerwona księga zwierząt: bezkręgowce, 2004

Polska czerwona księga roślin, 2014

EX (extinct) – wymarły

(2) tarpan (Equus gmelini), tur (Bos primigenius)

(22) skójka perłorodna (Margaritifera margaritifera), skrzelopływka bagienna (Branchinecta paludosa), mrówkolew drzewny (Dendroleon pantherinus), pilnicznik fiołkowy (Limoniscus violaceus)

(42) goździk łysy (Dianthus collinus), czosnek sztywny (Allium strictum), kosaciec trawolistny (Iris graminea), sasanka zwyczajna (Pulsatilla vulgaris)

EXP (extinct in Poland) – wymarły lub prawdopodobnie wymarły w Polsce

(14) drop (Otis tarda), jaszczurka zielona (Lacerta viridis), jesiotr zachodni (Acipenser sturio), sęp płowy (Gyps fulvus)

CR (critically endangered) – krytycznie zagrożony

(24) kozica (Rupicapra), głuszec (Tetrao urogallus), sokół wędrowny (Falco peregrinus), wąż Eskulapa (Zamenis longissimus), łosoś (Salmo salar)

(67) niepylak apollo (Parnassius apollo), łątka zielona (Coenagrion armatum), poczwarówka północna (Vertigo arctica)

(111) aldrowanda pęcherzykowata (Aldrovanda vesiculosa), miłek szkarłatny (Adonis flammea), storczyk błotny (Orchis palustris)

EN (endangered) – zagrożony

(23) świstak (Marmota), żbik (Felis silvestris), batalion (Calidris pugnax), podgorzałka (Aythya nyroca), minóg morski (Petromyzon marinus)

(80) nadobnica alpejska (Rosalia alpina), biegacz Fabrycjusza (Carabus fabricii), bogatek wspaniały (Buprestis splendens)

(102) elisma wodna (Luronium natans), gnidosz sudecki (Pedicularis sudetica), jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), ponikło wielołodygowe (Eleocharis multicaulis)

VU (vulnerable) – narażony

(15) gniewosz plamisty (Coronella austriaca), sowa błotna (Asio flammeus), rybołów (Pandion haliaetus), piekielnica (Alburnoides bipunctatus)

(54) rak szlachetny (Astacus astacus), kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo), pijawka lekarska (Hirudo medicinalis)

(102) arnika górska (Arnica montana), grążel żółty (Nuphar lutea), obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), poryblin jeziorny (Isoëtes lacustris)

NT (near threatened) – bliski zagrożenia

(30) ryś (Lynx), wilk (Canis), kania ruda (Milvus milvus), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), różanka (Rhodeus sericeus)

(14) mrówka żniwiarka (Messor barbarus), ślimak żółtawy (Helix lutescens), niedźwiedziówka krasa (Pericallia matronula), piewik bagienny (Aphrophora major)

(11) grzybień północny (Nymphaea candida), tocja alpejska (Tozzia carpathica), zarzyczka górska (Primula matthioli)

LC/LR (lower risk) – niskiego ryzyka

(23) morświn (Phocoena), darniówka tatrzańska (Microtus tatricus), bielik (Haliaeetus albicilla), sóweczka (Glaucidium passerinum), traszka karpacka (Lissotriton montandoni)

(2) DD (data deficient) – brak danych: dzwonek szczeciniasty (Campanula cervicaria), wiechlina tatrzańska (Poa nobilis)

Oprócz czerwonych ksiąg istnieją również uproszczone spisy zagrożonych gatunków (bez ich opisów), zwane czerwonymi listamiczerwone listy czerwonymi listami.

Ważne!

Ochrona gatunkowa musi łączyć się z ochroną obiektową i obszarową, gdyż chronienie gatunku, który utracił swoje siedliskosiedlisko siedlisko, mija się z celem. Największe znaczenie ma ochrona obszarowa.

bg‑azure

Czynne metody ochrony bioróżnorodności

Ochrona czynna polega na stosowaniu specjalnych zabiegów zmierzających do zachowania lub przywrócenia liczebności gatunków i ekosystemów. Metody ochrony czynnej w celu wspomagania naturalnych procesów mogą być stosowane in situ – w miejscu będącym naturalnym środowiskiem życia chronionego gatunku oraz ex situ, czyli poza tym miejscem – ochrona realizowana jest wówczas w naturalnym ekosystemie zastępczym lub sztucznie stworzonym, głównie w ogrodach zoologicznych i botanicznych.

RM7zm8rSiJqTR
Szarytka (dawna nazwa: foka szara; Halichoerusgrypus) w fokarium Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego na Helu. Prowadzi się tutaj prace badawcze nad odtworzeniem populacji szarytki w Bałtyku oraz jej restytucją w Zatoce Gdańskiej.
Źródło: Anna Kassolik, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.
Czynne metody ochrony przyrody in situ
  • Reintrodukcja gatunku, czyli wprowadzenie danego gatunku na teren, na którym gatunek ów był niegdyś obecny, ale wyginął. Czyni się to albo w celu poprawy stanu ochrony, albo też w celu przywrócenia naturalnych funkcji ekosystemu czy procesów ekologicznych. Na przykład w Szkocji w 2008 r. postanowiono rozpocząć program reintrodukcji bobrów, do których wyginięcia przyczynił się z jednej strony popyt na skóry tych zwierząt, ich mięso i kastoreumkastoreumkastoreum, a z drugiej – niszczenie ich siedlisk. Na obszar północnej części półwyspu Kintyre wprowadzono wówczas cztery rodziny bobrów. Pod koniec 2018 r. liczba wszystkich osobników wynosiła ok. 430 osobników.

  • Przenoszenie osobników z obszaru zagrożonego zagładą na obszar niezagrożony, na ogół w obrębie areałuareałareału występowania gatunku, np. przenoszenie płazów z okolicy budowanej inwestycji w wyznaczone miejsce.

  • Ochrona właściwych warunków siedliska roślin (światło, woda, odczyn gleby), optymalnych dla populacji, np. poprzez koszenie, wypas.

  • Dostosowywanie terminów i sposobów wykonania prac agrotechnicznych, leśnych, budowlanych, remontowych i in. do okresów lęgu, rozrodu lub hibernacjihibernacjahibernacji poszczególnych gatunków zwierząt.

  • Renaturalizacja to odtwarzanie warunków siedliska, które zostało zdegradowane, np. odnowa rzek.

  • Tworzenie siedlisk, np. zawieszanie budek lęgowych, sztucznych gniazd itp.

Czynne metody ochrony przyrody ex situ
  • Uprawa zachowawcza gatunku rośliny – tworzenie i utrzymywanie kolekcji oraz rozmnażanie roślin w ogrodzie i przygotowanie materiału do wsiedlania na stanowiskach naturalnych lub zastępczych.

  • Hodowla zachowawcza gatunków zwierząt (krajowych lub egzotycznych) zagrożonych w ich naturalnym środowisku bądź zwierząt udomowionych stanowiących dziedzictwo kulturowe, jak stare rasy gospodarskie.

  • RestytucjarestytucjaRestytucja – przywrócenie istnienia gatunku lub populacji zagrożonych wyginięciem; np. w Polsce żubra (Bison bonasus) i marsylii czterolistnej (Marsilea quadrifolia).

  • Odchów zwierząt młodych i rehabilitacja zwierząt rannych, znajdowanych w różnych sytuacjach, realizowane w ogrodach zoologicznych lub ośrodkach rehabilitacyjnych; najczęściej dotyczy to ptaków występujących na terenach zurbanizowanych.

  • Tworzenie i prowadzenie banków genowych, w których materiał genetyczny przechowuje się w postaci tkanek roślinnych oraz tkanek, nasienia, komórek jajowych, krwi i zarodków zwierząt.

bg‑azure

Ścisła i częściowa ochrona przyrody

R1F4PoxEyZjcZ1
Morszczyn pęcherzykowaty (Fucus vesiculosus) jest objęty ochroną ścisłą.
Źródło: Stemonitis, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Ze względu na możliwość wykorzystania przyrody przez człowieka wyróżnia się ochronę ścisłą i ochronę częściową. Ochroną ścisłą może być objęty zarówno gatunek, jak i obszar, np. rezerwat przyrody. W tym wypadku niedozwolona jest jakakolwiek ludzka ingerencja, by nie zaburzać naturalnych procesów zachodzących w ekosystemach. W ramach ochrony częściowej dopuszcza się gospodarcze wykorzystanie danego gatunku lub obszaru, np. zbieranie części roślin w celach leczniczych lub udostępnienie turystom ścieżek, po których mogą się poruszać w rezerwacie przyrody.

Słownik

areał
areał

(gr. area – wolny plac) miejsce i jego zasoby, niezbędne gatunkowi do przeżycia

czerwone księgi
czerwone księgi

spisy rzadkich i ginących gatunków roślin i zwierząt, uwzględniające kategorie stanu ich zagrożenia oraz opisy taksonomiczne i siedliskowe, a niekiedy także mapy rozmieszczenia. Powstają w formie publikacji książkowych. Wydawane są sukcesywnie od 1966 r. przez Światową Unię Ochrony Przyrody. Obejmują poszczególne kraje (narodowe czerwone księgi), regiony świata (np. Czerwona księga regionu bałtyckiego), kontynenty lub cały glob (dotyczą wtedy tylko wybranych grup zwierząt)

czerwone listy
czerwone listy

spisy ewidencjonujące rzadkie i zagrożone gatunki roślin i zwierząt, będące uproszczoną formą czerwonych ksiąg. Czerwone listy publikuje Światowa Unia Ochrony Przyrody. Czerwone listy zawierają nazwy taksonów roślin i zwierząt oraz kategorie ich zagrożeń (zgodne z kategoriami zagrożeń podawanymi w czerwonych księgach). W Polsce opracowano i wydano krajowe czerwone listy: Listę roślin wymierających i zagrożonych w Polsce oraz Czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce

gradacja
gradacja

(łac. gradatio – stopniowanie) szybki wzrost liczebności gatunku zwierzęcego i masowe pojawienie się go na określonym obszarze; dotyczy zwłaszcza szkodników, np. barczatki sosnówki (Dendrolimus pini). Znane są gradacje występujące cyklicznie, np. chrabąszcza majowego (Melolontha melolontha) co cztery lata. Gradacje są wywołane głównie jednostronną działalnością gospodarczą człowieka, która narusza naturalną równowagę biocenotyczną i sprzyja wzrostowi populacji pewnych gatunków. Zapobieganie gradacji szkodników i walka z nimi wchodzi w zakres ochrony roślin i lasu

hibernacja
hibernacja

(łac. hibernus – zimowy) przetrwanie niekorzystnych warunków zimowych przez spowolnienie tempa metabolizmu i czynności życiowych, np. sen zimowy nietoperzy

kastoreum
kastoreum

inaczej: bobrowy strój; substancja wyodrębniana z gruczołu analnego bobra europejskiego (Castor fiber), dzikiego lub hodowlanego, mająca postać oleistej cieczy o intensywnym, drażniącym zapachu animalno‑skórzanym, a po rozcieńczeniu — animalno‑piżmowym. Zapach kastoreum może zmieniać się w zależności od spożywanego przez zwierzęta pokarmu. Głównymi składnikami zapachowymi są alkilofenole i alkilopirazyny, pochodne choliny. Kastoreum jest używane w luksusowych kompozycjach perfumeryjnych jako utrwalacz zapachu i w celu nadania im zwierzęcej nuty zapachowej

ochrona gatunkowa
ochrona gatunkowa

zespół przedsięwzięć i działań w ramach ochrony przyrody, mających na celu zabezpieczenie dziko występujących gatunków zagrożonych wyginięciem. Ochronie gatunkowej podlegają osobniki jednego gatunku, niezależnie od miejsca, w którym występują

ochrona obiektowa
ochrona obiektowa

zespół przedsięwzięć i działań w ramach ochrony przyrody, mających na celu zabezpieczenie pojedynczych, konkretnych obiektów przyrodniczych (lub ich grup), spełniających ważną rolę w utrzymaniu różnorodności biologicznej na poziomie lokalnym. Ochroną obiektową obejmuje się pojedyncze osobniki danego gatunku lub fragmenty ekosystemów

ochrona obszarowa
ochrona obszarowa

zespół przedsięwzięć i działań w ramach ochrony przyrody, mających na celu zabezpieczenie obszarów cennych pod względem krajobrazowym lub przyrodniczym, odznaczających się dużą różnorodnością biotyczną, zagrożonych zaburzeniem lub przerwaniem zachodzących na ich terenie procesów biologicznych

restytucja
restytucja

(łac. restituo – naprawiać, odtwarzać, przywracać) działania prowadzące do przywrócenia lub odzyskania gatunku zagrożonego wyginięciem, często wskutek działalności człowieka; także odnowa zniszczonego krajobrazu

siedlisko
siedlisko

fragment biosfery, w którym osobnik lub grupa organizmów może przebywać stale lub tymczasowo