Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Znaczenie vanitasvanitasvanitas

Motyw marności to jeden z najważniejszych motywów barokowych. Twórcy epoki podejmowali refleksję dotyczącą niepokojów egzystencjalnych, podkreślając znikomość człowieka oraz nieuchronność śmierci. Dostrzegali przy tym dwoistość natury ludzkiej, która wynika z wewnętrznego rozdarcia pomiędzy pragnieniami duchowymi a materią ciała. Człowiek z jednej strony dąży do zbawienia, z drugiej zaś jest przywiązany do nietrwałych przyjemności i rozkoszy życia doczesnego. Niezwykła popularność ikonografii wanitatywnejwanitatywnywanitatywnej, wykorzystującej motyw czaszki i szkieletu, wynikała przede wszystkim z kontrreformacyjnego nawrotu religijności oraz metafizycznych niepokojów ludzi baroku. Miała też związek z rozwojem nauki, a zwłaszcza rozkwitem badań anatomicznych i sekcji zwłok.

R1SXjUVAz7fKH1
Pieter Gerritsz van Roestraten, Vanitas, ok. 1666–1700
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Termin vanitas, zaczerpnięty z łaciny, oznacza „marność” i odnosi się do twórczości związanej z motywem przemijania. Łączy się go przede wszystkim z malarstwem, a zwłaszcza z barokową martwą naturąmartwa naturamartwą naturą. Kompozycje wanitatywne ukazują w realistyczny sposób różne, pozornie przypadkowo zestawione przedmioty, które mają określone znaczenia symboliczne i w aluzyjny sposób nawiązują do kruchości i nietrwałości dóbr doczesnych oraz życia człowieka. Martwe natury vanitas odnoszą się do kilku aspektów ziemskiego bytowania: ukazują dobra materialne (cenne przedmioty, pieniądze, kosztowności), rozkosze zmysłowe (jedzenie, napoje, fajki, instrumenty muzyczne) oraz dokonania człowieka (w dziedzinie literatury, malarstwa, rzeźby, nauki) oraz atrybuty jego władzy. Wszystkie te obszary działań i zainteresowań ludzkich są przedstawiane jako złudne i pozbawione prawdziwej wartości.

RhjDnsK5OwoTW1
Sebastian Stoskopff, Vanitas, 1630
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Aby podkreślić ich przemijalność i marność, artyści zestawiają je z przedmiotami pozwalającymi unaocznić destrukcyjne działanie czasu (np. czaszki, zegary, psujące się jedzenie) oraz delikatnymi, kruchymi istotami i ulotnymi zjawiskami (np. muszle, motyle, bańki mydlane). Przedstawienie tych elementów ma charakter moralizatorski i służy obrazowemu ukazaniu refleksji zaczerpniętej z biblijnej Księgi Koheleta: vanitas vanitatum, et omnia vanitas (łac. marność nad marnościami i wszystko marność). Księga jest wyrazem stosunku do życia ziemskiego i jego wartości, które są ukazywane jako nieistotne w przeciwieństwie do spraw ducha i skupienia na życiu wiecznym (perspektywa pośmiertna). Biblia przynosi także określony wizerunek człowieka i jego życia – istota ludzka to robak, proch, cień. Bezwartościowość wszystkiego, co ziemskie, przeciwstawia się doskonałości Boga.

W odniesieniu do epoki baroku motyw marności można łączyć z kilkoma kręgami tematów, wśród których najważniejsze to przemijalność czasu, tajemnica śmierci oraz wyobrażenia związane z marnością ludzkiej egzystencji i świata. Twórcy barokowi przez pryzmat idei marności postrzegali zarówno człowieka i jego kondycję, jak i otaczający świat.

Słownik

alegoria
alegoria

(gr. allēgoréo – mówię w przenośni, obrazowo) – postać, idea lub wydarzenie, które poza dosłownym sensem mają również stałe i umowne znaczenie przenośne, w przeciwieństwie do symbolu, przesłanie alegorii jest zazwyczaj jednoznaczne. Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga wyjścia poza prostą znajomość języka, np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości

dualizm
dualizm

(łac. dualis – podwójny)

  1. dwoista natura zjawisk

  2. myśl zakładająca współwystępowanie w świecie przeciwstawnych pierwiastków, np. materii i ducha, dobra i zła

martwa natura
martwa natura

kompozycja malarska przedstawiająca przedmioty, niekiedy też rośliny i zwierzęta (np. owady), dobrane ze względów kompozycyjno‑estetycznych lub symbolicznych

poezja metafizyczna
poezja metafizyczna

nurt refleksyjnej, osobistej liryki baroku, dotyczący najczęściej sfery religijnej, który rozwinął się w Anglii w XVII w.; skupia się na dociekaniu sensu zmienności świata i tragicznej znikomości człowieka; charakterystyczne są dla tej poezji wyszukane środki ekspresji stylistycznej (koncepty, hiperbole, oksymorony, metafory). W Polsce przedstawicielami poezji metafizycznej byli: Mikołaj Sęp‑Szarzyński, Daniel Naborowski i Sebastian Grabowiecki

symbol
symbol

(gr. sýmbolon – znak rozpoznawczy, wiązać razem) – motyw lub zespół motywów występujących w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, niejasnych i niejednoznacznych; symbol ma za zadanie kierować ku tym treściom myśl czytelnika. Wyrażają go słowa, gesty, obrazy, przedmioty rozpoznawalne tylko dla członków danej kultury i stale się zmieniające. Symbol jest znakiem językowym o wielu znaczeniach. Na przykład kolor czerwony symbolizuje miłość, ale w zależności od kontekstu, w którym występuje – może też oznaczać wstyd, zagrożenie, ogień piekielny

vanitas
vanitas

(łac. vanitas – marność) – motyw marności świata wywodzący się z biblijnej Księgi Koheleta: Vanitas vanitatum, et omnia vanitas (Marność nad marnościami i wszystko marność, Kh 1, 2).

wanitatywny
wanitatywny

(łac. vanitas – marność) – nawiązujący do ulotności ludzkiego życia, próżności, daremności starań oraz nieuchronności przemijania