Baudelaire – poeta „młodopolski”

Tadeusz Boy-Żeleński w szkicu pt. Baudelaire, poeta krakowski, tak opisuje swoje spotkanie z twórczością francuskiego poety:

RqUvW1t7wbQch

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma półdługie, nieco zmierzwione włosy. Ma owalną twarz, wydatny nos. Jest elegancko ubrany. Ma surdut, kamizelkę, koszulę i garniturowe spodnie. Pod szyją ma zawiązaną szeroką wstążkę. Mężczyzna stoi. Trzyma ręce w kieszeniach.

Młodzi artyści odnajdywali w wierszach z tomu Kwiaty zła to, czego brakowało im w dziełach starszego pokolenia twórców. W mrocznych wierszach francuskiego poety rozpoznawali kształt swych własnych niepokojów. Połączyło ich podobne poczucie beznadziei, świadomość absurdu ludzkiego istnienia i chęć ucieczki przed światem. Modny we Francji w latach 70. i 80., a w Polsce w latach 90. XIX w. dekadentyzmdekadentyzmdekadentyzm znajdował w dziele Baudelaire’a bardzo sugestywny wyraz. Teoretyczne podstawy dekadentyzmu sformułował jako pierwszy właśnie Baudelaire w swoich szkicach o twórczości Edgara Allana Poego (1857), a następnie poeta parnasistaparnasizmparnasista Théophile Gautier w przedmowie do najsłynniejszego, trzeciego wydania Kwiatów zła z 1868 r. W kręgu młodych poetów francuskich właśnie to wydanie otoczone było kultem. Już  tytuł tomu poezji Baudelaire’a jest kwintesencją dekadenckiej wyobraźni, a podjęte w nim tematy, takie jak melancholia, choroba, grzech, zło, pustka czy śmierć, należą do najbardziej charakterystycznych w literaturze dekadenckiej.

Boy w bardzo osobisty i samokrytyczny sposób skomentował  pojęcie i przyczyny popularności dekadentyzmu jako postawy:

Nastrój jego wierszy doskonale odpowiadał krakowskiemu klimatowi nudy i beznadziei, jaki ogarniał młodych ludzi żyjących w poczuciu braku perspektyw w niebogatym prowincjonalnym mieście, które w warunkach niewoli narodowej pielęgnowało jedynie legendę swej wielkiej, królewskiej przeszłości. Podobną melancholię, tęsknotę, smutek, zniechęcenie odnaleźli później w wierszach swego rówieśnika – Kazimierza Przerwy‑Tetmajera, takich jak: Przeżytym, Nie wierzę w nic, Fałsz, zawiść…, Widokiem ludzi przerażony co dnia…, Któż nam powróci… i oczywiście sztandarowy Koniec wieku XIX).

Rvyc9P0QDiox7

Obraz przedstawia młodego mężczyznę. Znajduje się on na zielonej łące. W oddali majaczą się sylwetki drzew. Mężczyzna lewą rękę trzyma na swojej głowie. Ma zmarszczone czoło, a jego twarz wyraża niepokój i przerażenie. Jego półdługie włosy są rozwichrzone. Mężczyzna klęczy na lewym kolanie. Wyciąga prawą rękę w kierunku widza.

Najważniejsze dzieło Baudelaire’a rozwijało się i zmieniało wraz z nim. Kwiaty zła (pierwsze wydanie w 1857 r., drugie, rozszerzone – w 1861) były stopniowo rozbudowywane i uzupełniane. Tom został starannie podzielony na tytułowane cykle (Spleenspleen, splinSpleen i Ideał, Obrazki paryskie, Wino, Śmierć), a całość otwiera swoista przedmowa poetycka, jaką jest wiersz Do czytelnika. Poeta zwraca się w nim do odbiorcy z apostrofą: „Obłudny czytelniku! Mój bliźni! Mój bracie! (przeł. Jan Opęchowski), a więc niejako wciąga odbiorcę w krainę trujących „kwiatów” swojej poezji.

Wyjątkową rolę wśród wierszy Baudelaire’a odegrały Oddźwięki (w innych tłumaczeniach Odpowiedniki) – sonet będący zalążkiem teorii symbolizmusymbolizmsymbolizmu (manifest symbolizmu autorstwa Jeana Moréasa opublikowany został w roku 1886, a więc prawie 20 lat po śmierci poety). Wiersz rozpoczyna stwierdzenie o symbolicznym charakterze całej natury jako jednej, żywej świątyni, o znakach‑sygnałach wysyłanych przez nią do człowieka:

Baudelaire stworzył nowy język poetycki, którego uczyli się od niego i który potem doskonalili moderniści. Tak popularna w poezji młodopolskiej synestezjasynestezjasynestezja – zjawisko polegające na wzajemnej odpowiedniości wrażeń odbieranych przez różne zmysły – to właśnie pomysł autora Kwiatów zła. Tak zwane barwne słyszenie nabiera w omawianym wierszu znaczenia drogi prowadzącej do mistycznych tajemnic.

Istotna jest tu zasada powszechnych powinowactw – koncepcja XVIII‑wiecznego szwedzkiego mistyka Emanuela Swedenborga, którego dzieła były znane we Francji w kręgu romantycznych autorów. Znał ją też dobrze Juliusz Słowacki i inni polscy romantycy. Zapomniana w epoce pozytywizmu, powróciła dzięki francuskiemu poecie.

Zasada twórczości, która stanowi cel sam w sobie – najważniejsze może z haseł nowej, modernistycznej sztuki – również znalazła swój wyraz w stwierdzeniu Baudelaire’a:

Piękno jako cel sam w sobie, brak zobowiązań moralnych i więzi łączących artystę (i każdego człowieka, który zaakceptuje taki styl życia) ze społeczeństwem, to temat pełnej niedopowiedzeń prozy poetyckiej pt. Cudzoziemiec z tomu Paryski spleen, która zainspirowała polskich autorów do pisania poematów prozą.

Prócz czystego piękna Baudelaire wprowadził też do swojej twórczości elementy brzydoty, które miały wywoływać szok estetyczny i moralny. Przykładem może być słynna Padlina – ale, jak podkreślał jeden z późniejszych tłumaczy, Bogdan Wydżga – nie trzeba przeceniać znaczenia tego jednego, szokującego wiersza ani sądzić, że jest najbardziej charakterystyczny dla całej twórczości Baudelaire'a.

Wielkie wrażenie na czytelnikach wywierały erotyki Baudelaire’a, zaskakując śmiałym wówczas, sensualnym sposobem opisywania uczuć i emocji. W wierszu Leta, który w czasach jego twórcy został skonfiskowany, ponieważ zarzucono mu niemoralność, miłość i śmierć przenikają się nawzajem. Miłość przypomina rzekę zapomnienia – Letę:

Śmiałość podejmowania tematyki miłosnej w wierszach młodopolskich poetów można z pewnością uznać za wpływ Baudelaire’a. Widać go w odważnych, pełnych zmysłowości erotykach Kazimierza Przerwy‑Tetmajera czy nieco późniejszych utworach Bolesława Leśmiana.

Poeci przełomu wieków odnajdywali bliskie sobie nastroje także w warstwie filozoficznej Kwiatów zła. Sonet Baudelaire’a Otchłań zawiera bezpośredni dialog z tradycją wielkiej filozofii XVII w.:

Baudelaire’owskiego bohatera dotyka podobny metafizyczny lęk jak ten, który pojawia się w Myślach Pascala, barokowego filozofa francuskiego. Człowiek jest według niego rozdarty między dwiema otchłaniami: Nieskończonością i Nicością.

Słownik