Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Dwie pieczenie na jednym ogniu

Oferta pomocy gospodarczej przyszła w 1947 r. zza Oceanu Atlantyckiego w ramach planu opracowanego przez sekretarza stanusekretarz stanusekretarza stanu w administracji prezydenta Harry’ego Trumana – George’a Marshalla. Celem operacji było postawienie na nogi zniszczonej przez wojnę europejskiej gospodarki.

R1dJETMJDYIQG1
Skutki bombardowania starówki w Norymberdze. Z jakich powodów lotnictwo Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych prowadziło bombardowania celów cywilnych w III Rzeszy?
Źródło: Keystone/Second Roberts Commission, domena publiczna.

Była jeszcze inna przyczyna. Zubożali Europejczycy stawali się podatni na skrajnie lewicową agitację. Postulaty egalitarnego społeczeństwa, którego członkowie mieliby zapewnione bezpieczeństwo ekonomiczne i sprawiedliwy podział dóbr (według hasła od każdego według jego zdolności, każdemu według jego potrzeb), mogły się wydawać kuszące po latach wojennej zawieruchy i zagrożenia. Perspektywa przejęcia przez komunistów władzy w takich krajach jak Włochy czy Francja była w pierwszych latach po wojnie zupełnie realna. Przyjęta w 1947 r. przez amerykańskiego prezydenta Harry’ego Trumana doktryna powstrzymywania komunizmudoktryna Trumanadoktryna powstrzymywania komunizmu dotyczyła nie tylko Azji i Afryki, ale także Europy Zachodniej. Zakładała ona, że Stany będą pomagać narodom, które przeciwstawiają się próbom przejęcia władzy siłą przez uzbrojone mniejszości – odnosiła się do Związku Sowieckiego i jego polityki rozszerzania wpływów w Europie.

Amerykańska pomoc dla Europy miała więc również wymiar polityczny. Po zakończeniu II wojny światowej wyraźnie i szybko wzmagały się nastroje konfrontacyjne między blokiem krajów komunistycznych na wschodzie Europy a Stanami Zjednoczonymi.

Nadzieja liczona w „zielonych”

Trudna sytuacja ekonomiczna, w której znalazła się powojenna Europa, budziła za oceanem głębokie i szczere współczucie. Dzięki dobrowolnym składkom, spośród których aż 80 proc. pochodziło ze Stanów, finansowano pomoc humanitarną w ramach UNRRAUNRRAUNRRA (Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy). Jednocześnie do Europy napływały amerykańskie kredyty oraz bezzwrotna pomoc doraźna o łącznej wartości ponad 9 mld dol.

RZoo3whfQK52A
Paczka z Ameryki „od ciotki Unry”. Powojenna Polska należała do grona głównych beneficjentów pomocy humanitarnej organizowanej przez UNRRA. Docierające do kraju przesyłki zawierały zwykle produkty żywnościowe, m.in. konserwy mięsne i marmoladę, a także – jak na powyższej fotografii – mydło do prania. Zwróć uwagę na rozbiegane spojrzenia dzieci, które najpewniej przyglądają się innym otwieranym właśnie paczkom.
Źródło: Kuriergalicyjski.com, tylko do użytku edukacyjnego.

Amerykanie szybko zorientowali się, że udzielane wsparcie stanowiło zaledwie kroplę w morzu potrzeb. Dotychczasowa pomoc nie była w stanie trwale ożywić gospodarki europejskiej ani osłabić wpływów komunistycznych. Paląca potrzeba postawienia skutecznej tamy zarówno nędzy, jak i ekspansji komunizmu legła u podstaw planu pomocy gospodarczej dla Europy zwanego planem Marshalla.

R1OYU6ll8f9Jj
George Marshall (1880–1959) – amerykański generał i mąż stanu, laureat Pokojowej Nagrody Nobla (1953 r.) za stworzenie planu pomocy gospodarczej dla Europy po II wojnie światowej. W służbie wojskowej od 1901 r. Walczył na frontach I wojny światowej. Z nominacji prezydenta Franklina Delano Roosevelta został w 1939 r. szefem sztabu armii lądowej. W latach 1947–1949, już za prezydentury Harry’ego Trumana, pełnił funkcję sekretarza stanu. Uważany jest za współtwórcę doktryny powstrzymywania ekspansji komunizmu, zwanej inaczej doktryną Trumana. Dziełem życia Marshalla było opracowanie planu pomocy gospodarczej dla powojennej Europy European Recovery Program, popularnie nazywanego planem Marshalla.
Źródło: Wikipedia Commons, domena publiczna.

Gen. George Marshall, sekretarz stanu USA, swoją wizję „odnowienia” Starego Kontynentu przedstawił w formie zwięzłego przemówienia. Wygłosił je na Uniwersytecie Harvarda 5 czerwca 1947 r. Marshall zaproponował wykorzystanie amerykańskich środków finansowych, towarów oraz technologii pochodzących ze Stanów dla zapobieżenia dalszemu upadkowi europejskiej gospodarki. Zachęcał również państwa kontynentu do głębszej integracji. Marshall zaapelował m.in. o ścisłą współpracę Europejczyków nad opracowaniem wspólnego programu gospodarczego oraz wprowadzeniem go w życie.

R10ZeZdzdZZBu1
George Marshall podczas wizyty na Uniwersytecie Harvarda w 1947 r. O czym świadczą stroje osób na fotografii: togi osób towarzyszących Marshallowi i garnitur, a nie mundur Marshalla?
Źródło: OECD, Flickr.com, domena publiczna.

Sowieci mówią niet

R1NlF567Ti9jO1
Jednym z założeń planu Marshalla było dostarczanie nowoczesnych technologii. Napis na górze: Mamy taki sam efekt bez problemu mechanizacji. Napis na traktorze: Plan Marshalla. Napis na tabliczce w lewym dolnym rogu: Plan Marshala [tj. marszałka] Stalina. Jakie konsekwencje odrzucenia planu Marshalla przez ZSRS dostrzega autor karykatury?
Źródło: Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych, tylko do użytku edukacyjnego.

Inicjatywa Marshalla szybko zaczęła nabierać realnych kształtów. Już w lipcu tego samego 1947 r. zwołano do Paryża międzynarodową konferencję. Postawiono na niej zadanie opracowania konkretnych założeń programu odbudowy europejskiej ekonomiki. Pomoc zaoferowano wszystkim krajom europejskim, również tym należącym do bloku wschodniego. Stalin zdecydował jednak o odrzuceniu pomocy amerykańskiej pod pretekstem ingerencji planu Marshalla w sprawy wewnętrzne innych państw. Polska oraz Czechosłowacja nawet wstępnie wyraziły spore zainteresowanie udziałem w projekcie. Jednak „uszczelnianie” przez Sowietów żelaznej kurtyny uniemożliwiło rządom tych krajów skorzystanie z amerykańskiej oferty pomocy. Pod wpływem nacisków Kremla postanowiły one odstąpić od swoich pierwotnych zamiarów. W 1948 r. zimnowojenne napięcie pomiędzy zwalczającymi się blokami osiągnęło taki pułap, że trudno było sobie wyobrazić udział państw komunistycznych w jakiejkolwiek inicjatywie, której patronował Biały Dom.

Ostatecznie pod dokumentem kończącym konferencję paryską podpisy złożyli przedstawiciele Turcji oraz 15 krajów europejskich: Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Irlandii, Islandii, Luksemburga, Norwegii, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch. W 1949 r. do ich grona dołączono zachodnie strefy okupacyjne Niemiec (RFN) i Jugosławię.

Od słów do czynów

Sami Europejczycy oszacowali swoje potrzeby na astronomiczną kwotę 19,3 mld dol. Kongres obniżył postulowaną pomoc do 17 mld. W celu rozdzielania amerykańskiej pomocy i jej koordynacji 16 kwietnia 1948 r. powołano do życia Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Program Odbudowy Europy był realizowany od 4 kwietnia 1948 r. do 30 czerwca 1952 r. W sumie Stany Zjednoczone przeznaczyły na pomoc gospodarczą dla Europy mniej, niż początkowo zakładano, bo ok. 13 mld dol., czyli równowartość ok. 140 mld dol. współcześnie.

Na efekty pomocy amerykańskiej nie trzeba było długo czekać. Po roku działania planu Marshalla europejska gospodarka odbiła się od dna. Dzięki pomocy technologicznej, pobudzeniu inwestycji oraz reformom gospodarczym i walutowym produkcja przemysłowa krajów zachodniej Europy osiągnęła 110 proc. wartości produkcji z 1938 r. Do 1951 r. zwiększyła się do 134 proc. owej wartości. Równolegle do przedwojennego poziomu wzrosły ogólne obroty handlowe państw Europy Zachodniej. Poza tym zdołano zrównoważyć budżety, zredukować stopy inflacjistopa inflacjistopy inflacji i osiągnąć wewnętrzną stabilizację finansową.

W opinii większości historyków pomoc finansowa i ekonomiczna Stanów uchroniła kraje Europy Zachodniej przed dalszą destabilizacją gospodarczą oraz ułatwiła spektakularny rozwój. Poziom życia, zarobków i realnych dochodów ludności znacząco wzrósł. Powstrzymano inflację. Plan Marshalla przekonał również Europejczyków do korzyści wynikających ze współpracy i pogłębionej integracji. Strategia opracowana przez amerykańskiego sekretarza stanu w konsekwencji skutecznie złagodziła napięcia społeczne, podcinając tym samym skrzydła komunistom, którzy odtąd stopniowo tracili poparcie.

Na wdrożeniu planu Marshalla wyraźnie zyskiwali także Amerykanie. Środki przyznane przez USA na wsparcie dla Europy były w zasadzie przeznaczane na zakup towarów i surowców amerykańskich. Sprzyjało to wzrostowi zatrudnienia oraz zarobków w Stanach Zjednoczonych. Ponadto dzięki udanej współpracy USA zyskiwały w państwach zachodniej części kontynentu silne wsparcie przeciwko agresywnym poczynaniom ZSRS i bloku wschodniego.

Słownik

doktryna Trumana
doktryna Trumana

program polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych sformułowany przez prezydenta Harry’ego Trumana i przedstawiony 12 marca 1947 r. w orędziu do Kongresu; głosiła, że USA powinny pomagać narodom, które przeciwstawiają się presji zewnętrznej lub próbom przejęcia siłą władzy nad nimi przez uzbrojone mniejszości (było to odniesienie do działań ZSRS)

PKB
PKB

produkt krajowy brutto; w ekonomii opisuje wartość dóbr i usług wytworzonych przez narodowe i zagraniczne czynniki produkcji na terenie danego kraju w określonym czasie (najczęściej w ciągu roku); pełni funkcję miary wielkości gospodarki

protekcjonizm
protekcjonizm

(łac. protectio, protectionis - przykrycie, obrona), ochrona produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną, głównie za pomocą ceł nakładanych na przywożone towary oraz koncesji i zakazów

sekretarz stanu
sekretarz stanu

członek rządu federalnego Stanów Zjednoczonych, zarządzający Departamentem Stanu USA; zajmuje się głównie sprawami zagranicznymi

stopa inflacji
stopa inflacji

(łac. inflatio - nadęcie), procentowa zmiana ogólnego poziomu cen w kolejnych okresach, najczęściej liczona rok do roku

UNRRA
UNRRA

(ang. United Nations Relief and Rehabilitation Administration, Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy) utworzona w 1943 r. międzynarodowa organizacja, której zadaniem była pomoc wyzwolonym po II wojnie światowej terenom w Europie oraz Azji

Słowa kluczowe

doktryna Trumana, UNRRA, plan Marshalla, OEEC, zimna wojna, blok wschodni, żelazna kurtyna, gospodarka, kredyty, pomoc humanitarna, świat po II wojnie światowej,

Bibliografia

Johnson P., Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 1992.

Krasuski J., Europa Zachodnia po II wojnie światowej. Dzieje polityczne, Poznań 1990.

Laqueur W., Historia Europy 1945–1992, Londyn 1993.

Najnowsza historia świata, t. 1, 1945–1963, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.