Co to jest reżim?

Reżim politycznyreżim politycznyReżim polityczny we współczesnym świecie tworzą wartości, zasady ustrojowe, struktura autorytetów, formalne i nieformalne reguły gry politycznej oraz wynikające z nich zależności między podmiotami polityki.

W obrębie działania reżimu politycznego każdy aktor sceny politycznej ma ściśle określone ramy działania w procesie podejmowania decyzji. Normy regulujące zachowania uczestników wpływają na redystrybucję władzy.

W ujęciu wąskim reżimem politycznym nazywamy wzajemne, rzeczywiste relacje między władzą ustawodawczą oraz wykonawczą i wpływające na nie czynniki. W szerszej perspektywie bierze się również pod uwagę prawa obywatelskie, mechanizmy kontroli władzy oraz obowiązujące normy społeczne.

Współcześnie reżimy polityczne dzielimy na demokracje i autokracje. W obu przypadkach istnieją różne modele ich funkcjonowania. Można mówić również o reżimach niepełnych lub hybrydowych, w których np. są zapisane demokratyczne reguły wyłaniania władzy, ale w rzeczywistości jej uprawnienia są bliższe autokracjom. Przykłady takich rozwiązań można znaleźć we współczesnej Europie Środkowej i Wschodniej.

Tak określony reżim polityczny pełni funkcję wyznacznika granic swobody działań politycznych, które można podjąć, nie narażając się na zarzut działań antysystemowych. Wprowadza również pewną hierarchię podmiotów polityki. Charakteryzując reżimy polityczne, powinno się zwrócić uwagę na treść norm politycznych, sposób ich powstawania i regulacje pozwalające egzekwować ich przestrzeganie. Normy polityczne dotyczą zachowań podejmowanych w obszarze władzy publicznej.

Reguły gry

Reżim polityczny określa reguły gry politycznej obowiązujące w danym systemie.

Reguły gry politycznej

RVScvBPNkUH0A

Schemat kołowy przedstawiający reguły gry politycznej. Rozpoczyna się od elementu: sposób uzyskiwania władzy politycznej, następnie strzałkami wskazane są kolejne elementy: struktury naczelnych władz państwowych, podział władzy, egzekwowanie odpowiedzialności, podejmowanie decyzji dotyczących pozyskiwania i redystrybucji dóbr, zasady organizowania rywalizacji politycznejj.

Poza normami formalnymi, reżim polityczny tworzą również nieformalne reguły gry, tworzące respektowany zwyczaj polityczny. Nie są one zawarte w konstytucjach czy ustawach, ale uznają je wszyscy aktorzy sceny politycznej. Przykładem może być brak współpracy innych ugrupowań politycznych z Komunistyczną Partią Włoch, mimo jej wysokich wyników wyborczych. Była ona traktowana jako partia antysystemowa. Jeśli normy i wartości reżimu politycznego są akceptowane przez większość społeczeństwa, wtedy pełni on funkcję stabilizującą system polityczny. Jeśli się je odrzuca, może dojść do destabilizacji i zmiany systemu. Poparcie to ma dwojaki charakter – ideologiczny i strukturalny. Z jednej strony to uznanie norm i wartości, na których oparty jest reżim (ideologiczne), z drugiej zaś – internalizacja norm prawnych, które go regulują (strukturalnych).

Reżim demokratyczny i autokratyczny

Jednym z głównych wyznaczników demokratyzmu (autokratyzmu) reżimu politycznego są procedury. Zaliczymy do nich:

Zdaniem politologów, poza powyższymi kryteriami podstawowymi występują również kryteria poboczne, do których zaliczają m.in. odpowiedzialność administracji publicznej, instancyjne i wolne postępowanie sądowe, publiczne i jawne finansowanie partii politycznych oraz dostęp do informacji. Co ważne, znaczenie dla oceny poziomu demokratyzacji systemu mają nie tylko rozwiązania normatywne, ale również realne ich wykorzystanie.

Przeciwieństwem reżimu demokratycznego jest autokracja. W pojęciu tym można zawrzeć elementy zawłaszczenia władzy jako przeciwstawne powołaniu jej w wolnych wyborach, a także odrzucenie zasady podziału władz, odpowiedzialności rządzących i ochrony praw obywatelskich.

Różnice między demokracją a autokracją

We współczesnym świecie istnieją państwa, w których występuje demokracja pełna (liberalna) lub niepełna – niektórzy badacze określają ją mianem nieskonsolidowanej. Możemy spotkać również reżimy hybrydowe. Występują one w państwach postautokratycznych, gdzie rozpoczął się proces transformacji demokratycznej, ale w wyniku rywalizacyjnych wyborów wygrały siły, które zaczęły wracać do rozwiązań autorytarnych. W państwach tych pozostały pewne procedury demokratyczne, np. cykliczne wybory, ale brak w nich rywalizacyjności. Naruszane są również przez władze prawa obywatelskie, w tym przede wszystkim prawo do zrzeszania się i wolność słowa.

Różne typy reżimów demokratycznych

W ramach reżimów demokratycznych możemy rozróżnić, w zależności od przyjętych kryteriów, reżimy konsensualne i westminsterskie lub parlamentarne i prezydenckie. Przy podziale na reżimy konsensualne i westminsterskie kryterium jest podejście do rządów większości. Arend Lijphart wyszedł w swoich rozważaniach od stwierdzenia, że:

Istnieją jednak społeczeństwa głęboko sfragmentaryzowane, w których takie rozwiązania mogą doprowadzić do wykluczenia dużych grup społecznych z udziału w rządzeniu. W tym przypadku należy wprowadzić odstępstwo od zasady większości i przyjąć, że demokracja to władza tak wielu, jak tylko to możliwe. Oba rozwiązania są demokratyczne, odwołują się jednak do odmiennych wartości. Wybór jednego z modeli niesie ze sobą zróżnicowanie norm charakteryzujących reżim polityczny. Główną różnicą jest poziom koncentracji władzy w reżimie westminsterskimreżim westminsterskireżimie westminsterskim i dekoncentracji władzy w reżimie konsensualnymreżim konsensualnyreżimie konsensualnym.

Podstawowe różnice między reżimem konsensualnym a reżimem westminsterskim

Inną typologią reżimów demokratycznych jest podział na parlamentaryzmparlamentaryzmparlamentaryzm i prezydencjalizmprezydencjalizmprezydencjalizm. Przy tym podziale rozumienie pojęcia reżim polityczny jest węższe i charakteryzują je relacje między władzą wykonawczą i ustawodawczą. Główne różnice między parlamentaryzmem a prezydencjalizmem dotyczą pozycji rządu. W parlamentaryzmie gabinet czerpie swoje poparcie z większości parlamentarnej, a na czele rządu stoi premier. Występuje dualizm władzy wykonawczej. W prezydencjalizmie na czele egzekutywy stoi prezydent wybierany w powszechnych lub dwustopniowych wyborach. Występuje w nim monizm władzy wykonawczej.

Różnice między parlamentaryzmem a prezydencjalizmem

Różnice między autorytaryzmem a totalitaryzmem

Do analizy reżimów niedemokratycznych (autokracji) nie można zastosować kryteriów typowych dla demokracji. Charakteryzują się one niskim stopniem sformalizowania. W ich opisie przeważa analiza faktów, zjawisk i procesów politycznych.

Różnice między nimi wynikają z działania, normy są w obu przypadkach bardzo podobne.

Co zatem różni te dwa reżimy polityczne? Zdaniem większości badaczy, najważniejsze różnice to rola ideologii w życiu społecznym, zakres masowej rywalizacji i partycypacji oraz zasięg i siła terroru.

W totalitaryzmietotalitaryzmtotalitaryzmie ideologia jest wszechobecna i determinuje życie społeczne. Wyjaśnia rzeczywistość, co upodabnia ją do religii. Ideologia w totalitaryzmie legitymizuje rządzących i uzasadnia stosowanie masowego terroru. Jest również głównym czynnikiem stałej, masowej mobilizacji społeczeństwa.

W autorytaryzmieautorytaryzmautorytaryzmie ideologia zastąpiona jest mentalnością lub osobowością. Ceną, którą płacą reżimy autorytarne za brak ideologii, jest ich ograniczona zdolność do mobilizacji społeczeństwa i budowania emocjonalnego związku z reżimem. Legitymizacja władzylegitymizacja władzyLegitymizacja władzy opiera się tu na sile, od społeczeństwa wymaga się tylko braku działań zmierzających do obalenia rządzących. W przypadku reżimu autorytarnego partycypacja polityczna jest minimalna. W przeciwieństwie do totalitaryzmu niepotrzebna jest identyfikacja ideologiczna. Obywatele w państwie autorytarnym mają nie przeszkadzać władzy, a najlepiej, gdyby nie włączali się w działania polityczne.

Słownik