Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Bogactwo mierzone wartościowym kruszcem

Aparat władzy rodzącej się monarchii absolutnej pochłaniał znaczne sumy pieniędzy. Sposobem na powiększenie dochodów państwowych było zwiększenie dotychczasowych i wprowadzenie nowych podatków, a na dłuższą metę – wzmożona aktywność państwa w gospodarce. Ta ostatnia wspierała się na doktrynie merkantylizmumerkantylizmmerkantylizmu i miała zapewnić skarbowi państwa maksymalne dochody.

R1MrpZ52VK9JW1
Warsztat tkacki według ryciny z XVII w. Jakie manufaktury wspierano we Francji?
Źródło: Wielka historia świata, str. 71, tylko do użytku edukacyjnego.

Merkantylizm był zbiorem praktycznych wskazówek mających na celu umocnienie siły gospodarczej państwa. Naczelna zasada polityki gospodarczej głosiła konieczność uzyskania dodatniego bilansu handlowegobilans handlowybilansu handlowego przy założeniu, że miernikiem potęgi państwa jest ilość szlachetnych kruszców nagromadzonych w kraju. Realizacji tego celu służyła polityka celna, która polegała na ustanawianiu wysokich ceł na wwożone towary i niskich na wywożone. Aby ograniczyć import i zwiększyć eksport, należało popierać produkcję krajową. Czyniono to poprzez subwencje, pożyczki i zamówienia państwowe dla właścicieli manufaktur, wspieranie nowych gałęzi produkcji, a nawet przez zakładanie manufaktur rządowych, prowadzonych na rachunek państwa. Podjęto również prace nad rozwijaniem infrastruktury gospodarczejinfrastruktura gospodarczainfrastruktury gospodarczej – budowano drogi, w tym również rzeczne, rozbudowywano porty morskie (patrz schemat poniżej).

R1ENVDm6LyIUz
Merkantylizm - schemat. Na rysunku widoczna jest infrastruktura rzeczna i drogowa. Skrzyżowanie dróg w kształcie 6-ramiennej gwiazdy, z czego 2 drogi to kanały rzeczne. Widoczne są wozy z surowcami oraz statki na rzece. Całe skrzyżowanie otoczone jest płotem z bramami. Każda z dróg, za wyjątkiem dwóch rzecznych, zabezpieczona jest bramą. Bramy są zamknięte. Jedyna otwarta brama jest dla wozu z wyrobami rzemieślniczymi. 1. Władze utrudniały eksport surowców. , 2. Władze wspierały eksport wyrobów rzemieślniczych. , 3. Przy pomocy ceł ograniczano import towarów, których produkcja rodzima była wystarczająca. , 4. Ułatwiano import surowców niezbędnych do utrzymania produkcji własnego rzemiosła. Dlatego na rysunku nie ma bram na drogach rzecznych. , 5. Rozwój infrastruktury ułatwiającej transport i handel. Na kanałach wodnych budowano mosty. , 6. Rząd inwestował w tworzenie nowych manufaktur. Na rysunku widoczne są grafiki tkanin, biżuterii i naczyń.
Schemat przedstawiający merkantylizm. Na jego podstawie wymień i omów kluczowe cele gospodarki merkantylnej.
Źródło: Contentplus.pl, oprac. na podst. „Śladami przeszłości", Nowa Era, Gdańsk 2010, licencja: CC BY-SA 3.0.

Kardynał stawia na flotę

Francja należała do tych państw, które zasady merkantylizmu zaczęły wprowadzać u siebie najwcześniej oraz robiły to w sposób najbardziej wszechstronny i kompletny. Polityka merkantylna pojawiła się już za panowania Henryka IV (1580–1610), na dobre zadomowiła się w czasach rządów Ludwika XIII (1610–1643), a najwyższy rozkwit osiągnęła za Ludwika XIV (1643–1715).

R8byltnfWE3UQ1
Transakcje handlowe. Rycina z książki Jacquesa Savary’ego Le parfait négociant, wydanej w 1675 r. Opisz, w jakim miejscu odbywają się przedstawione transakcje i jaki może to mieć związek z polityką kardynała Richelieu?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Na gospodarkę francuską za panowania Ludwika XIII przemożny wpływ wywierał kardynał Armand de Richelieu. Trafnie ocenił, że źródłem rosnącej potęgi Anglii i Holandii jest handel, dlatego podjął zakrojone na szeroką skalę działania w tym zakresie. Jednym z najważniejszych punktów swojego programu gospodarczego, który przedstawił w latach 1626–1627, była rozbudowa floty handlowej oraz wojennej, mającej stać na straży zamorskich interesów kraju. Z inicjatywy kardynała państwo odkupywało porty od dotychczasowych właścicieli. Do kierowania sprawami morza powołano specjalny urząd – Conseil de la Marine a sam pierwszy minister uzyskał tytuł generalnego intendenta francuskiej żeglugi i handlu. Kolejnym krokiem w celu ożywienia francuskiego handlu było utworzenie własnych kompanii kupieckichkompania handlowakompanii kupieckich, te jednak mimo starań nie mogły sprostać konkurencji kompanii angielskich oraz holenderskich i upadały po zaledwie kilku latach działalności.

Richelieu otoczył także opieką rodzimą wytwórczość przemysłową. Starał się stworzyć dla niej dogodne warunki przez próby wprowadzania ograniczeń, a nawet całkowitego zakazu importu różnych konkurencyjnych towarów. Przede wszystkim wspierał francuskie przedsiębiorstwa, zwłaszcza tekstylne. Pod rządową protekcją rozwinął się przemysł jedwabniczy w Tours, a w Lyonie i Montpellier powstały nowe manufaktury.

Gospodarka państwowa pod kierunkiem Colberta

Pomyślne warunki do dalszego rozwoju gospodarczego stworzył następca Richelieugo, kardynał Mazarin, ale w potęgę gospodarczą przekształcił Francję Jean‑Baptiste Colbert (1619–1683) – najpierw osobisty doradca Ludwika XIV, a później generalny kontroler finansów i minister marynarki.

Rx04OmwGWcuTk1
Portret Jeana-Baptiste’a Colberta pędzla Claude’a Lefèbvre’a, ok. 1666 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rosnące wydatki monarchii – związane z jej mocarstwową, ekspansjonistyczną polityką zewnętrzną, wysokimi kosztami utrzymania wystawnego dworu, jak również zaspokajaniem finansowych roszczeń arystokracji i szlachty – wyznaczyły główny cel polityki ekonomicznej Colberta. Było nim zwiększenie dochodów państwa. Cel ten osiągnął poprzez wspieranie produkcji przemysłowej.

Działania Colberta miały charakter kompleksowy i zostały starannie przygotowane. Rozpoczął je od przeprowadzenia zakrojonych na szeroką skalę badań nad zasobami naturalnymi kraju, a nawet – mając na uwadze dostępność siły roboczej – analizy sytuacji demograficznej w poszczególnych regionach Francji. Na tej podstawie opracował plan rozwoju gospodarczego uwzględniający przydatność danych regionów w różnych gałęziach gospodarki.

Chronić rodzimą gospodarkę za wszelką cenę

Kierując się zasadami merkantylizmu, generalny kontroler finansów dążył przede wszystkim do uzyskania dodatniego bilansu w handlu zagranicznym. Służyły temu działania w dwóch kierunkach. Po pierwsze Colbert stwarzał warunki do zwiększenia produkcji tych towarów, które do tej pory były w znacznych ilościach importowane. W celu zapewnienia fachowej siły roboczej sprowadzał wysoko wykwalifikowanych specjalistów z zagranicy, np. górników ze Szwecji, blacharzy z Niemiec, z Anglii i Holandii sukienników, a z Włoch wykonawców luster weneckich. Jednocześnie wprowadził zakaz emigracji dla francuskich rzemieślników. Dzięki tym działaniom rozwinęła się znacznie produkcja tkanin, luster oraz innych artykułów zbytku i przedmiotów codziennego użytku. Colbert dbał też, aby mieć rodzimych malarzy, architektów i rzeźbiarzy, aby nie płacić artystom włoskim przy ogromnych zamówieniach dla dworu. W tym celu utworzono akademie sztuk, które wykształciły wielu znakomitych rodzimych artystów.

RxAbfnt6NcSSO1
Powstające we Francji w drugiej połowie XVII w. manufaktury na ogół były wielkimi scentralizowanymi przedsiębiorstwami. W warunkach rozwiniętej polityki merkantylnej tworzono dwie kategorie, różniące się sposobem finansowania: manufaktury królewskie (manufactures du roi), będące własnością państwa, oraz manufaktury prywatne (manufactures droyales), ale korzystające z pomocy państwa w formie dotacji lub przyznanego monopolu na produkcję określonego towaru. Co produkowano w manufakturze przedstawionej na ilustracji?
Źródło: Sébastien Leclerc, Colbert wizytujący fabrykę gobelinów, ok. 1665, Metropolitan Museum of Art, tylko do użytku edukacyjnego.

Drugim kierunkiem była ochrona rodzimej wytwórczości przez protekcyjną politykę celną. Wprowadzono wysokie cła na importowane towary gotowe i utrzymywano niskie cła na importowane surowce i maszyny niezbędne do własnej produkcji towarów. W 1664 r. zastąpiono większości ceł wewnętrznych jedną ogólną taryfą celną, co służyło integracji gospodarczej kraju.

Colbert zakazał również eksportu francuskiego zboża, dzięki czemu chleb był tani. Obniżone w ten sposób koszty utrzymania robotników pozwalały na ich niskie wynagradzanie. Ponadto w dziedzinie rolnictwa faworyzował uprawę roślin przemysłowych (np. konopii),hodowlę jedwabników oraz hodowlę bydła. Ważną inicjatywą ułatwiającą handel była reforma systemu miar i wag, której jednak nie udało się przeprowadzić w całym kraju.

1

Zmniejszyć podatek, zwiększyć podatek…

Colbert dążył również do zmiany francuskiego systemu podatkowego. Po swoich poprzednikach odziedziczył system, w którym dominowały wpływy z tzw. taille – podatku gruntowego lub od dochodów osobistych. Colbert obniżył go w takim stopniu, że płynące z niego dochody zmniejszyły się z 50 do 35 mln liwrów rocznie. Podniósł natomiast wysokość podatku konsumpcyjnego, którego wartość roczna w skali kraju wzrosła z 5 do 22 mln liwrów. Jednocześnie zwiększył wpływy do skarbu państwa: podwyższył czynsze dzierżawne w dobrach królewskich, zwiększył dochody z lasów i uporządkował podatki od nieruchomości, a ponadto zmniejszył dochody poborców podatkowych.

Polityka merkantylna Colberta położyła fundamenty pod gospodarczą potęgę Francji, dzięki której możliwe było ugruntowanie monarchii absolutnej oraz stworzenie potęgi militarnej, otwierającej Francji drogę do hegemonii w Europie. Ale system gospodarczy, który od nazwiska jego twórcy nazywany jest kolbertyzmemkolbertyzmkolbertyzmem, miał również negatywne następstwa. Wprowadzenie zaporowych ceł na importowane produkty zagraniczne skłoniło inne państwa do obłożenia podobnymi cłami sprowadzanych na ich rynki towarów francuskich, a w 1672 r. stało się to nawet powodem wojny francusko‑holenderskiej.

Słownik

bilans handlowy
bilans handlowy

(łac. bilanx - waga o dwóch szalach) różnica między eksportem a importem danego państwa

doktryna gospodarcza
doktryna gospodarcza

(łac. doctrina - nauka) uporządkowany zbiór założeń, poglądów i twierdzeń dotyczących oddziaływania państwa na gospodarkę

infrastruktura gospodarcza
infrastruktura gospodarcza

(infra- pierwszy człon wyrazów złożonych odpowiadający polskiemu pod-, poniżej- + struktura - łac. structura - całość zbudowana z elementów) określenie odnoszące się do urządzeń i instytucji (np. w dziedzinie handlu, oświaty) niezbędnych do zapewnienia sprawnego funkcjonowania gospodarki

kompania handlowa
kompania handlowa

(fr. compagnie - grono, grupa ludzi) w epoce nowożytnej spółka założona w celu prowadzenia handlu zamorskiego

merkantylizm
merkantylizm

(fr. mercantile, z łac. mercantis - handlowiec) doktryna ekonomiczna oraz system ekonomiczny i polityka państwa, charakteryzujące się dążeniem do zwiększenia sił i bogactwa państwa przez aktywne popieranie produkcji i handlu w celu zapewnienia dodatniego bilansu handlowego w obrotach zagranicznych

kolbertyzm
kolbertyzm

system gospodarczy wprowadzony we Francji (jego nazwa pochodzi od nazwiska Jeana‑Baptiste'a Colberta) i będący podporą rządów absolutnych Ludwika XIV; wychodził od zasad merkantylizmu, stawiając na rozwój manufaktur i wspierając eksport kosztem importu

Słowa kluczowe

merkantylizm, Ludwik XIII, Ludwik XIV, Jean‑Baptiste Colbert, kompanie kupieckie, Armand de Richelieu, monarchia absolutna

Bibliografia

Baszkiewicz J., Historia Francji, Wrocław 1999.

Gaxotte P., Ludwik XIV, Warszawa 1984.

Kersten A., Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.

Kuliszer J., Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych. Tom 2, Warszawa 1961.

Maciejewski M., Powszechne dzieje gospodarcze od końca XV wieku do 1939 r., Wrocław 2000.

Mikulski K., Wijaczka J., Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.

Murat I., Colbert, Warszawa 1998.

Grzybowski S.,Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.

Wielka historia świata. Tom 7, Świat w XVII w., red. A. Podraza, Warszawa 2005.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.

Pomian R., Wojna, absolutyzm, modernizacja, rewolucja, „Mówią Wieki” 10/1992.