Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Ustrój pieniężny i system kredytowy

R1P973ED4BhFS1
Mikołaj Kopernik był autorem zasady, którą nazwano prawem Kopernika-Greshama. Mówi ono, że gorszy pieniądz wypiera lepszy. Kopernik udowodnił, że jeśli jednocześnie istnieją dwa rodzaje pieniądza, ale jeden z nich jest postrzegany jako lepszy, a drugi jako gorszy, to ten lepszy będzie gromadzony, a w obiegu zostanie ten gorszy. Rangę tego odkrycia podnosił fakt, że w ówczesnych czasach jednoczesne występowanie na rynku wielu systemów monetarnych było powszechne.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Podstawową monetą obiegowąmoneta obiegowamonetą obiegową w XVI‑wiecznej Polsce był srebrny grosz, który zawierał od 0,727–0,85 gramów srebra.

Za panowania Zygmunta I Starego została przeprowadzona ważna reforma monetarna, przygotowana przez Ludwika DecjuszaLudwik DecjuszLudwika Decjusza. Zapoczątkowała ona nowy system monetarny w Polsce, zwany złotówkowym. Wartość złotego polskiego wynosiła 30 groszy, ale początkowo był to pieniądz wyłącznie obrachunkowy. Oznacza to, że monety o takim nominale w użyciu nie było, a używano go jedynie jako jednostki określającej cenę towarów i usług.

W XVI‑wiecznej Polsce w obiegu były również złote dukaty, których wartość wynosiła 30 groszy. Zawierały one 3,3 grama czystego złota. Ponadto w 1564 r. do użytku weszła gruba moneta srebrna o wartości jednego złotego, zwana talarem. Dukat zaczął mieć z czasem coraz większą wartość, gdyż cena złota w stosunku do srebra rosła.

Ludwik Decjusz
REASSkocWbtHs
Dukat Zygmunta Starego. Awers: SIGIS. I REX POL. (Zygmunt I król Polski), rewers: IVSTVS VT PALMA FLOREBIT (Sprawiedliwy jako palma zakwitnie). Jakie znaki heraldyczne umieszczono na monecie Zygmunta I? Wyjaśnij ich symbolikę.
Źródło: dostępny w internecie: mowiawieki.pl, tylko do użytku edukacyjnego.

Polski system kredytowy był jeszcze w powijakach i nie odgrywał dużej roli w życiu gospodarczym. Najczęściej korzystali z niego kupcy w większych transakcjach handlowych, którzy zapisywali zobowiązanie kredytowe w księgach miejskich lub posługiwali się wekslemweksel wekslem, zwanym cyrografem. Pożyczki zaciągało również państwo. Magnaci udzielali ich królowi najczęściej pod zastaw dóbr królewskich. Magnaci i szlachta zapożyczali się u mieszczan, żydowskich kupców i w instytucjach kościelnych, a sami udzielali pożyczek własnym chłopom.

Siła nabywcza monety polskiej w czasach Zygmunta I

Kraków

Mistrz murarski dziennie

1 trojak i 9 denarów

Pisarz miejski rocznie

28–40 dukatów

Para trzewików

4–12 gr

Koszula męska, lniana

5–8 gr

Korzec pszenicy

8–16 gr

Korzec grochu

9–15 gr

Funt cukru

4–8 gr

Beczka soli

48 gr

Jałówka rzeźna

50–75 gr

Koń mały, pociągowy (Poznań)

3–6 dukatów

Trojak = 3 grosze; dukat = 45 groszy; denar = 1/18 grosza; korzec – jednostka objętości ciał sypkich (korzec krakowski wg Encyklopedii PWN = 43,7 litra); funt – jednostka wagi wynosząca 0,4–0,5 kg; beczka – jednostka objętości płynów lub produktów sypkich (ok. 134–140 litrów). Ile groszy dziennie zarabiał murarz i co mógł nabyć za dniówkę?

Indeks górny Źródło tabeli: „Mówią Wieki”, dodatek „Polski pieniądz przez wieki”, cz. 4, s. 3. Indeks górny koniec

R1AyFsuiROoyA1
Przyjezdny kupiec. Co mógł w ten sposób transportować?
Źródło: Miniatury z Kodeksu Baltazara Behema, w fotografii J. Podleckiego z tekstem M. Fabiańskiego, Kraków 2000.

Dominującą formą handlu lokalnego były odbywające się w miastach i miasteczkach targi. Tutaj zwozili swoje produkty okoliczni chłopi. Mieszczanie sprzedawali wyroby własne, wykonywane przez lokalnych rzemieślników i towary sprowadzane z odległych ośrodków produkcyjnych. Tradycyjnym miejscem handlu był rynek, a w razie potrzeby również przylegające do niego ulice. W zamożniejszych miastach na potrzeby kupców wznoszono kramy i hale targowe.

Ważnym miejscem kontaktów handlowych były także coraz liczniejsze karczmy, w których odbywał się nie tylko wyszynk, ale również handel towarami codziennego użytku. Konkurencję dla miejscowych kupców stanowili handlarze obnośni. Sprzedawali oni przede wszystkim towary pasmanteryjno‑drogeryjne, które wówczas potocznie nazywano norymberszczyzną. Początkowo tą formą handlu zajmowali się Szkoci, z czasem zaczęli ich zastępować kupcy żydowscy.

Najważniejszą formą handlu dalekosiężnego były jarmarkijarmarkjarmarki. W XVI‑wiecznej Polsce istniała już dość gęsta sieć jarmarków. Główną rolę odgrywały takie ośrodki jak Lublin, Poznań, Toruń, Gniezno i Kraków.

R1b1vR8XsRoBx
Kram uliczny. Jakie produkty można było kupić na takim kramie?
Źródło: Miniatury z Kodeksu Baltazara Behema, w fotografii J. Podleckiego z tekstem M. Fabiańskiego, Kraków 2000.

Lokalizacja jarmarku miała wpływ na jego regionalną specjalizację. W Gdańsku np. wykształciła się siatka jarmarków ściśle związanych ze skupem i transportem zboża. Z portami w Rydze i Królewcu powiązana była sieć jarmarków, na których głównym przedmiotem obrotu było drewno przeznaczone do budowy okrętów, inne towary leśne oraz len i konopie. Z kolei w południowych regionach Rzeczypospolitej rozwinęła się sieć jarmarków zwierzęcych. O ich znaczeniu mogą świadczyć rozmiary obrotu bydłem: w drugiej połowie XVI w. i pierwszej połowie XVII w. z Polski eksportowano ok. 60 tys. sztuk bydła rocznie. Ich odbiorcami były głównie miasta śląskie oraz południowo- i wschodnioniemieckie. W dalekosiężnej wymianie towarowej ważną rolę odgrywała sieć jarmarków o znaczeniu międzynarodowym, na których wymieniano towary idące z Rosji i Litwy na zachód (głównie skóry i wyroby skórzane) oraz z zachodu do Rosji i na Litwę (przede wszystkim sukno, wyroby metalowe, szkło, papier, farby oraz korzenie, cukier i owoce południowe).

RuMfgVqQfQ37a1
Hanza to związek miast handlowych Europy Północnej. Wskaż miasta wysunięte najbardziej na północ, południe, wschód i zachód Europy, należące do Hanzy. O czym świadczy taki zasięg związku?
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

W handlu dalekosiężnym duże znaczenie miały firmy kupieckie. Pod względem organizacyjnym przypominały one zakłady rzemieślnicze – na ich czele stał patron, który zatrudniał czeladników i uczniów. Działalność firm kupieckich opierała się na rozbudowanym systemie faktorskim: faktor reprezentujący kupca w innym mieście dokonywał na jego polecenie operacji handlowych.

Kupcy zajmujący się handlem dalekosiężnym zakładali spółki. Część z nich powstawała w celu realizacji jednorazowej transakcji, a niektóre, najczęściej rodzinne, miały charakter trwały.

Infrastruktura handlowa i transport

Rozwój handlu, a wraz z nim rozwój produkcji towarów był ściśle związany z możliwościami ich transportu. Wysokość kosztów przewozu nie mogła pochłaniać całych zysków producentów i kupców. Tymczasem transport lądowy był bardzo drogi. Z tego powodu zboże opłacało się przewozić drogą lądową tylko do 50 km, a cena żelaza przetransportowanego z Krakowa do Wilna wzrastała o 60 proc., dlatego na większe odległości drogą lądową przewożono głównie towary kosztowne, ale lekkie i o niewielkich rozmiarach.

Stan dróg w XVI‑wiecznej Polsce, podobnie jak niemal w całej Europie, był zły. Ze względu na brak należytego utwardzenia nawierzchni drogi do celów handlowych mogły być używane tylko w zimie i w lecie, zwłaszcza że warunki podróżowania pogarszał brak mostów, które na ziemiach polskich były rzadkością. Od czasów średniowiecza niewiele zmieniły się środki transportu. Modernizacja wozów polegała przede wszystkim na wprowadzeniu ruchomego zestawu kół przednich, dzięki czemu łatwiej było nimi manewrować. Jako zaprzęgu używano koni, dwu lub czterech par, a na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej – wołów. Przy ówczesnym stanie dróg wozy mogły pokonać odległość od 25 do 40 km dziennie.

Wobec wysokich kosztów transportu lądowego zasadniczy wpływ na kształtowanie się XVI‑wiecznej wymiany towarowej miał transport wodny – rzeczny i morski. Zboże eksportowano wyłącznie drogą morską przez Gdańsk. Natomiast w transporcie śródlądowym kluczową rolę odgrywały Wisła i jej dopływy w Koronie, Niemen oraz – do utraty Rygi w 1621 r. – Dźwina. Spław towarów z Królewca i Kłajpedy ułatwiło przekopanie kanału łączącego Niemen z Pregołą. Możliwość wykorzystania Dniepru jako wodnego szlaku transportowego była ograniczona, gdyż jego ujście znajdowało się na terenie chanatu krymskiego, a cieśniny czarnomorskie zostały zamknięte przez Turcję.

RP0IXiPBPT5Tr1
Wykaż związek między siecią portów rzecznych a występowaniem folwarku produkującego na eksport. Wskaż miasta, będące ważnymi ośrodkami w XVI wieku, a które do dziś odgrywają istotną rolę np. polityczną, handlową czy administracyjną.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rzeki spławne, ze względu na ich znaczenie, były pod szczególną ochroną prawną. Już od XV w. obowiązywały zakazy samowolnego budowania na nich tam i jazówjaz jazów. O ich stan dbały sejmiki ziemskie, które uchwalały podatki na ich oczyszczanie i pogłębianie. W dużych miastach i latyfundiach magnackich powstawały porty rzeczne i zakłady szkutniczeszkutnictwoszkutnicze. Na przykład z handlem wiślanym ściśle wiązały się dzieje Kazimierza Dolnego, w którym budowano liczne spichlerze. Jednym z największych ośrodków szkutnictwa śródlądowego stał się Ulanów nad Sanem.

R1U5YYeYOatwz1
Widok Torunia, miedzioryt z książki Jana Krzysztofa Hartknocha Alt und neues Preussen z 1684 r. Jaka była rola Torunia w transporcie wodnym Rzeczypospolitej?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Szlakami wodnymi transportowano głównie zboże i drewno, a także płótno, sukno, sól, trunki w beczkach oraz inne towary masowe. Transport odbywał się na tratwach i łodziach. Zboże przewożono na dużych łodziach zwanych szkutami, ich pojemność wynosiła 40–50 łasztówłasztłasztów. Była to jednostka bezpokładowa, ale wyposażona w maszt i żagiel, jej załoga składała się z kilkunastu ludzi – flisakówflisakflisaków. Z transportem mieszczańskim, który opierał się na wynajmie szkut i załóg, wygrywał transport szlachecki, głównie dzięki zatrudnianiu pańszczyźnianych chłopów.

Transport mięsa na duże odległości był niemożliwy, dlatego sprzedawano żywe zwierzęta, które następnie były przepędzane z ośrodków ich hodowli do miejsca przeznaczenia.

Słownik

asortyment
asortyment

zestaw oferowanych towarów

bilans handlowy
bilans handlowy

różnica między eksportem a importem danego państwa

cło
cło

opłaty pobierane przez państwo od wywozu i przywozu towarów

faktoria
faktoria

(z łac. facere – robić, czynić) placówka handlowa

flisak
flisak

(niem. flissen - płynąć) przedstawiciel grupy zawodowej zajmującej się w dawnej Polsce rzecznym transportem towarów

jarmark
jarmark

(z niem. Jahrmarkt – targ doroczny) jedna z podstawowych form wolnego handlu w średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europie; jarmarki organizowano co roku w celu prowadzenia międzystrefowej wymiany towarowej z udziałem kupców zajmujących się handlem hurtowym

jaz
jaz

(z j. staropol.) budowla wznoszona w poprzek rzeki w celu utrzymania stałego poziomu jej wód

łaszt
łaszt

(niem. Last) okrętowa jednostka objętości wynosząca ok. 3,3 tys. litrów.

moneta obiegowa
moneta obiegowa

(łac. moneta - pieniądze) moneta będąca w codziennym użyciu i służąca do płacenia za towary i usługi

myto
myto

opłata pobierana za przejazd np. drogą lub mostem

szkutnictwo
szkutnictwo

(dawne hol. scute żegl.) budowa lub naprawa niewielkich statków

weksel
weksel

(z niem. Wechsel – zmiana) dokument stanowiący pisemne zobowiązanie do zapłacenia określonej osobie oznaczonej w nim sumy pieniędzy, wystawiony na specjalnym blankiecie

Słowa kluczowe

handel, pieniądz, Gdańsk, jarmark

Bibliografia

Badowicz M., Nullum vinum nisi Hungaricum. Węgrzyn w Rzeczypospolitej złotego wieku, „Mówią Wieki” 5/2019.

Guzowski P., Chłopi i pieniądze w dawnej Polsce, „Mówią Wieki” 7/2019.

Guzowski P., Pieniądze a społeczeństwo, „Mówią Wieki” 7/2019.

Kalińska C., Staropolscy fałszerze pieniędzy, „Mówią Wieki” 1/ 2016.

Kalwat W., Dukaty, talary, trojaki i półgrosze, czyli o staropolskim pieniądzu, „Mówią Wieki” 9/2015.

Kalwat W., Gdański pieniądz z historią w tle, „Mówią Wieki” wydanie specjalne 3/2013, Gdańsk – miasto wielkiej historii.

Mikulski K., Gdańsk handlem bogaty, „Mówią Wieki” wydanie specjalne 3/2013, Gdańsk – miasto wielkiej historii.