Lessem nazywamy drobnoziarnisty osad, który w wyniku procesów diagenezydiagenezadiagenezy uległ kompakcjikompakcjakompakcji i scementowaniu, tworząc zwięzłą skałę osadową. Kryterium wyróżnienia lessu spośród innych skał okruchowych jest między innymi wielkość oraz proporcja cząstek mineralnych budujących osad. W typowym lessie dominują cząstki o średnicy 0,02–0,04 mm określane mianem frakcjifrakcjafrakcji pylastej. Typowy less zawiera również około 10% piasku. Jeżeli w osadzie zawartość piasku przekracza 20%, wówczas stosuje się nazwę „less piaszczysty”, natomiast jeżeli zawartość iłu jest większa niż 20% - „less ilasty”. W składzie lessu dominują głównie ziarna kwarcu (60‑80%) z dodatkiem skaleni, miki oraz węglanu wapnia (10‑25%). W wyniku wytrąceń węglanu wapnia, w utworach lessowych często powstają konkrecjekonkrecjakonkrecje zwane kukiełkami lessowymi.

Pochodzenie pyłu mineralnego oraz warunki jego osadzania mają wpływ na kolorystykę. Less ma najczęściej barwę żółtą lub płowożółtą, ale można spotkać również osady w kolorze szarym, czerwonym czy brązowym.

Pokrywy lessowe zajmują około 6‑10% powierzchni lądowej i występują na wszystkich kontynentach poza Antarktydą. Największy zasięg przestrzenny mają jednak w Eurazji. Pas lessu zaczyna się nad Oceanem Atlantyckim i rozciąga wzdłuż północnego przedpola Alp oraz Karpat. MiąższośćmiąższośćMiąższość tych pokryw wynosi tu od kilku do kilkudziesięciu metrów. Na obszarze Polski pokrywy lessowe nie przekraczają 50 m grubości. Począwszy od Wyżyn Ukraińskich, przez Pogórze Kazachskie, aż po Wyżynę Mongolską szerokość pasa lessu oraz miąższość utworów zwiększa się. W południowej części Wyżyny Mongolskiej znajduje się słynna Wyżyna Lessowa, gdzie grubość lessów wynosi miejscami ponad 500 m. Jest to największy na świecie obszar depozycjifrakcjadepozycji lessów obejmujący ponad 400 tys. kmIndeks górny 2². Znacznych rozmiarów pokrywy lessowe występują również na innych kontynentach, szczególnie na argentyńskiej pampie oraz na Wielkich Równinach w Stanach Zjednoczonych. Mniejszych rozmiarów obszary lessowe spotyka się także w Nowej Zelandii oraz Australii.

Rl9f1yyDuOOL6

Na mapie przedstawiono rozmieszczenie pokryw lessowych na tle maksymalnego zasięgu zlodowacenia Bałtyckiego. Zlodowacenie objęło północne rejony Europy i Rosji. Europejskie pokrywy lessowe ciągną się od południowej Anglii i północnej Francji poprzez kraje Europy Środkowej aż po wschodnią część kontynentu - Ukrainę i Rosję.

R11cjyaRdnc2e

Zdjęcie ukazuje niewysokie piaszczyste zbocze. Unosi się nad nim piasek wywiewany przez wiatr. W tle widać fragment góry.

R16BjaUuMWOOO

Zdjęcie przedstawia kawałek skały. Skała ma żółty kolor, kruszy się.

RqsqDLvMfK2hr

Na zdjęciu na czarnym tle jest kawałek skały. Skała ma jasnożółty kolor i kształt trzech półokrągłych połączonych ze sobą fragmentów.

R1GFIPPxnukAd

Zdjęcie przedstawia suchy, piaszczysty teren. Na pierwszym planie wyróżniają się pokrywy lessowe - zwarte skały ze żłobieniami, przypominają minikanion, odsłonięty na powierzchni i w głąb terenu.

RFmUjtLnwQTpD

Zdjęcie przedstawia wyżynę pokrytą grubą pokrywą lessu. Rozcięta jest głębokimi wąwozami. Znajdują się na niej liczne tarasy, uskoki przypominające schody. Ponad pokrywę lessową wyrasta pasmo górskie. Na Wyżyny Lessowej znajdują się jaskinie mieszkalne, wydrążone w zboczach głębokich jarów i wąwozów lessowych.

R14aNqjiRRBPH

Zdjęcie przedstawia żółtą, pionową skarpę lessową. U jej podnóża rośnie trawa i niskie drzewa. Wierzchołek formacji porastają drzewa.

Powstawanie pokryw lessowych jest następstwem procesów eolicznych, czyli działalności wiatru. Warunkiem sprzyjającym deflacjideflacjadeflacji jest występowanie rozległych, otwartych przestrzeni zbudowanych z luźnych, drobnoziarnistych osadów. Czynnikiem ułatwiającym proces wywiewania są również warunki meteorologiczne tj. występowanie silnych wiatrów oraz przesuszone podłoże pozbawione pokrywy roślinnej. Obszary takie dostarczają materiał mineralny, który wiatr może przenosić na duże odległości.

Ilość transportowanego materiału rośnie wraz z prędkością przemieszczającego się powietrza, natomiast wielkość ziaren maleje wraz z odległością. W niższych warstwach atmosfery piasek przenoszony jest na odległości najczęściej kilku‑kilkudziesięciu kilometrów, ale drobne cząsteczki pyłu lub iłu mogą być uniesione przez silne prądy wstępujące i w wyższych partiach troposfery transportowane na odległość wielu tysięcy kilometrów od miejsca swojego pochodzenia. Taki transport w postaci zawiesiny określamy mianem suspensji. W jej wyniku pyły pochodzące z pustyń centralnej Azji docierać mogą do Pacyfiku, a te z Ameryki Południowej i Australii spotykane są nawet na Antarktydzie.

R6rnXRp8Xd57H

Model transportu i akumulacji pyłów eolicznych. Na ilustracji pokazano, jak pył unosi się z powierzchni ziemi. Po lewej stronie ilustracji pył unosi się do wysokości 10 kilometrów, tworząc chmurę pyłową. Na długości 3 kilometrów od miejsca, które jest źródłem pyłu, zachodzi sucha depozycja form lessowych. Chmura pyłowa może być przenoszona na odległość kilku tysięcy kilometrów. Jeżeli chmura pyłu opada, dochodzi do suchej depozycji pyłu w regionie odległym od źródła. Może zachodzić także proces osadzania przez depozycję mokrą, kiedy ziarna pyłu stanowią jądra kondensacji kropel deszczu.

Kiedy energia wiatru słabnie, transportowany pył jest osadzany na powierzchni terenu. Czynnikiem sprzyjającym depozycji materiału jest opór, jaki przemieszczającemu się powietrzu stawiają przeszkody terenowe – grzbiety lub wzniesienia oraz kępy roślinności. W takich miejscach rozpoczyna się proces akumulowania osadów. Proces osadzania może zachodzić również poprzez tzw. depozycję mokrą, kiedy ziarna pyłu stanowią jądra kondensacjijądra kondensacjijądra kondensacji kropel deszczu.

Współcześnie najkorzystniejsze warunki do formowania się osadów eolicznych występują na obrzeżach Sahary, pustyń w Australii oraz w Azji Centralnej. Najwięcej wywiewanego materiału dostarczają tereny pustynne i półpustynne oraz obszary okresowo suche, np. dna jezior okresowych lub epizodycznych. Powstałe w takim miejscu i w ten sposób pokrywy lessowe określamy mianem perydesertycznych. W ten sposób powstały osady chińskiej Wyżyny Lessowej położonej na południowym skraju Pustyni Gobi.

Jednak największe obszary pokryw lessowych zarówno Polski, jak i Europy oraz środkowej Azji mają genezę peryglacjalną, czyli związaną z ostatnim okresem lodowcowym zakończonym około 12 tys. lat temu. W przeszłości najlepsze warunki występowały na przedpolu lądolodu. Uważa się, że znaczącą rolę odgrywały tutaj procesy wietrzenia mrozowego, które dostarczały pyłu kwarcowego pochodzącego z niszczenia skał.  Źródłem pyłu były również odsłonięte powierzchnie osadów polodowcowych – piasków sandrowych oraz glin morenowych. Wywiewany z nich materiał osadzany był na południe od lądolodu.

Bezpośrednia akumulacja pyłu kwarcowego tworzy pierwotne pokrywy lessowe. W stanie przesuszonym less może tworzyć nawet pionowe ściany skalne, ale nasączony wodą podlega procesom upłynniania, łatwemu rozmywaniu i wypłukiwaniu. Pokrywy lessowe mogą ulegać również ruchom grawitacyjnym i być przenoszone w inne miejsca oraz deponowane np. u podnóża stoków, w dnach dolin rzecznych, jeziorach lub na terasach rzecznych - wszystko to za sprawą osunięć, spełzywania i spłukiwania. Powstałe w ten sposób pokrywy lessowe określane są mianem pokryw wtórnych.

Ciekawostka

Utwory lessowe łatwo ulegają wypłukiwaniu. Przez obszar chińskiej Wyżyny Lessowej przepływa piąta co do długości rzeka świata Huang He znana również jako Rzeka Żółta. Nazwę zawdzięcza transportowanym w formie zawiesiny osadom lessowym. Szacuje się, że rocznie rzeka przenosi ok. 1,4 mld ton nanosów. Lessowy osad buduje deltę Huang He u ujścia do Morza Żółtego.

R1dBDJpFUtT3e

Na zdjęciu jest spokojna rzeka płynąca przez szeroką dolinę. Prawy brzeg łagodnie się wznosi, wzniesienie ma kolor żółty. W tle jest pasmo górskie.

R1GBcLL3Q1ZQy

Na zdjęciu jest szeroka rzeka, której woda jest wzburzona. Ilość wody jest imponująca. Woda ma kolor żółty, po lewej stronie zdjęcia spływa po skalnych stopniach. Na pierwszym planie na tarasie rzekę obserwują turyści, robią zdjęcia. Lewy brzeg rzeki stanowią wzniesienia.

RXmkCIDkEXljF

Zdjęcie satelitarne przedstawia deltę rzeki - rzeka ma kolor biały, kontrastuje on z niebieskim kolorem morza.

Słownik