Do najważniejszych roślin, z których otrzymuje się oleje, należą:

• w strefie klimatów tropikalnych i subtropikalnych: olejowiec gwinejski (palma olejowa), palma kokosowa, orzeszki ziemne i sezam indyjski;

• w strefie klimatu śródziemnomorskiego: oliwka europejska;

• w strefie klimatów umiarkowanych: gatunki naturalne (len, rzepak, słonecznik) i zaadaptowane, lecz wymagające wyższych temperatur w okresie wegetacji (soja i konopie).

Rzepak

R11wmBlMCVjO5

Zdjęcie przedstawia pole, na którym rosną rośliny o żółtych kwiatach zebranych na szczycie łodygi w grona. Żółte pole odcina się na horyzoncie od niebieskiego nieba.

R1Ql3U3fdCfQ3

Na zdjęciu na szczycie łodygi jest kilka żółtych kwiatów. Część jest rozwinięta, część to pączki. Kwiaty są czteropłatkowe.

R14Y2skYyc0jc

Na zdjęciu na stole stoją dwa szklane dzbanki z pewną ilością oleju.

Roślina ta najprawdopodobniej powstała w średniowieczu w Basenie Morza Śródziemnego w wyniku skrzyżowania kapusty warzywnej z kapustą polną. Jest jednoroczna lub dwuletnia, o rozgałęzionej łodydze sięgającej 1‑1,5 m, żółtych kwiatach zebranych w gronogronogrono. Jej łuszczynałuszczynałuszczyna zawiera wiele nasion bogatych w olej. Gatunki uprawne zostały ukształtowane w Niemczech. Według badań uprawa rzepaku na olej rozpoczęła się w wieku XVIII. Rzepak ozimy jest uprawiany powszechnie w Europie, a jary (ze względu na srogie zimy) – w Kanadzie. Olej z tej rośliny otrzymuje się w wyniku tłoczenia nasion.

Wymaga on dość żyznych, porowatych gleb, bogatych w próchnicę, o głębokim poziomie próchnicznym i pH w granicach 6‑7, chociaż uprawiany jest on także na żyznych glebach lekkich. Najlepiej udaje się w umiarkowanych szerokościach geograficznych, w klimacie umiarkowanym. Jego odmiana ozima, w porównaniu ze zbożami ozimymi, jest rośliną mniej mrozoodporną i przy braku pokrywy śnieżnej jest wrażliwa na niską temperaturę.

Głównymi obszarami uprawy rzepaku są:

• w Europie: obszar niemal całego kontynentu (głównie: Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Polska, Czechy, Litwa, Szwecja) za wyjątkiem południowej części kontynentu;

• w Azji: Chiny (Nizina Północnochińska, Dolina Jangcy, Kotlina Syczuańska) i Indie (Nizina Gangesu);

• w Ameryce Północnej: Kanada (Saskatchewan i Manitoba);

• południowo‑wschodnia część Australii.

Soja

RRPeaexTbWrU6

Zdjęcie przedstawia pole uprawne. Rosną na nim niskie rośliny o zielonych liściach. Na polu pracuje mężczyzna w średnim wieku. Mężczyzna kuca przy roślinach. Rozległe pole otaczają drzewa.

RUpSPZnQW8lV1

Zdjęcie ukazuje zbliżenie na liście soi. Liście są lancetowate, złożone, trójlistkowe.

R10p4xaAr7i4q

Na zdjęciu leżą małe, jasnobrązowe kulki. To ziarna soi.

Jest to roślina jednoroczna, której owocem jest strąk z nasionami zawierającymi dużo białka i tłuszczu. Pochodzi ona ze Starego Świata, jednak dopiero niedawno stała się popularnym źródłem żywności i oleju. Obecnie jest najważniejszym pod względem wielkości produkcji gatunkiem roślin strączkowych. Ojczyzną soi uprawnej są północno‑wschodnie Chiny. Jej udomowienie nastąpiło mniej więcej 1100 lat p.n.e. W czasach panowania dynastii Zhoudynastia Zhoudynastii Zhou (XI‑III w. p.n.e.) nastąpiła ekspansja soi na południe Chin. Do USA dotarła ona na początku XIX w., a w Europie jej uprawę rozpoczęto niespełna sto lat później. W 1924 roku w USA rozpoczął się dynamiczny rozwój jej produkcji i trwa on do chwili obecnej. Olej z tej rośliny otrzymuje się w wyniku tłoczenia jej ziaren. Oprócz tego roślina ta znalazła bardzo szerokie zastosowanie, nie tylko w przemyśle spożywczym.

Charakteryzuje się dużymi wymaganiami agroklimatycznymi. Wymaga stosunkowo żyznych gleb. Jest rośliną ciepłolubną, toteż najbardziej sprzyja jej klimat ciepły lub umiarkowanie ciepły. Nie służą jej mrozy. Najlepsze warunki do jej uprawy występują zatem między 35°N a 45°N.

Głównymi obszarami uprawy soi są:

• w Ameryce Północnej: Stany Zjednoczone (środkowa część dorzecza Missisipi, wschodnia część kraju: Karolina Północna, Virginia, Michigan), Kanada (rejon Wielkich Jezior);

• w Ameryce Południowej: Brazylia (południowo‑wschodnia cześć), Argentyna (Nizina La Platy), Paragwaj, Urugwaj i Boliwia;

• w Azji: Chiny (Mandżuria, Nizina Północnochińska, dolina Jangcy), Indie, Indonezja;

• w Europie: Rosja, Ukraina, Włochy, Rumunia, Serbia.

Słonecznik

R1G95y3xOUZkg

Zdjęcie przedstawia pole słoneczników. Na końcach długich łodyg jest kwiat. Kwiaty są zebrane w koszyczki. Na zewnątrz koszyczka to duże, żółte kwiaty języczkowe, wewnątrz również żółte kwiaty, ale rurkowate. Liście są pojedyncze, pokryte włoskami.

R1Ld70EigkTXj

Zdjęcie przedstawia zbliżenie na pojedynczy kwiat słonecznika. Na zewnątrz kwiat ma języczkowe płatki, wewnątrz również żółte kwiaty, ale rurkowate, ułożone bardzo blisko siebie. W tle pole słoneczników oraz drzewa.

R17AUWeSWWwST

Zdjęcie przedstawia okrągły środek kwiatu słonecznika wypełniony czarnymi nasionami.

Ojczyzną tej rośliny jest południowa część USA (obecny Teksas), jednak istnieją także hipotezy na temat migracji tego gatunku z Peru i Meksyku. W pierwszym tysiącleciu p.n.e. nastąpiło jej udomowienie. Po przybyciu Europejczyków do Ameryki Północnej roślinę tę zaczęto uprawiać na całym obszarze tego kontynentu. W 1510 roku dotarła ona do Europy. Jest to roślina jednoroczna, o grubej, owłosionej łodydze, która sięga do 4 m wysokości. Jej owocami są niełupkiniełupkaniełupki z nasionami zawierającymi olej i białko. Zbiorów słonecznika dokonuje się ręcznie lub maszynowo. Następnie poddaje się je działaniu łuszczarekłuszczarkałuszczarek. Roślina ta znalazła swoje zastosowanie również w produkcji farb, lakierów, a także jako pasza dla zwierząt (resztki poekstrakcyjne).

Jako klasyczna roślina stepowa wymaga dość wysokiej temperatury powietrza w okresie wzrostu i nie potrzebuje dużej ilości wody (jest odporny na suszę). Wymaga za to dobrej gleby i dużego nasłonecznienia.

Głównymi obszarami uprawy słonecznika są:

• w Europie: duże obszary kontynentu, m.in.: Ukraina, Rosja (Kubań, Powołże), Hiszpania, Francja, Niemcy, Rumunia, Węgry, Mołdawia;

• w Ameryce Południowej: Argentyna (Pampa, Nizina La Platy);

• w Ameryce Północnej: rejon Wielkich Jezior i północno‑zachodnia część Stanów Zjednoczonych;

• w Azji: Turcja, Indie (część północna) i Chiny (Nizina Mandżurska).

Oliwka

RhnOXVOCAbTVJ

Na zdjęciu znajdują się rosnące niewysokie drzewa oliwne. Gaj oliwny ma układ tarasowy. Drzewo na pierwszym planie ma krzywy, sękowaty pień. Gałęzie są rozłożyste, powykręcane. Drzewo ma zielone liście.

RGDKYH7mQWnKZ

Na zdjęciu jest zbliżenie na gałązkę drzewa oliwnego. Liście są małe, podłużne, ciemnozielone, rzadko rozmieszczone na gałęzi. Owoce są małe, owalne, zielone.

R1BnWUPJb0fXO

Na zdjęciu leży zakręcona butelka z oliwą. Przed nią leżą gałązki z oliwkami.

Oliwka europejska to wiecznie zielona roślina drzewiasta, która osiąga nawet 12 metrów wysokości. Jest długowieczna – może żyć aż kilkaset lat. Owocuje co dwa lata, lecz obecnie w Kalifornii doprowadzono do corocznego owocowania. Olej z owoców tej rośliny (oliwek) wyciska się nawet do czterech razy. Najlepszą jakość uzyskuje się z pierwszego tłoczenia (tzw. oliwa dziewicza) – wówczas nadaje się on do bezpośredniego spożycia. Roślina ta znalazła swoje zastosowanie również w celach opałowych, przemysłowych i pastewnych. Zaczęto ją uprawiać wraz ze zbożami, prawdopodobnie w neolicie, już 6‑5 tysięcy lat temu na Krecie, w Syrii i Palestynie. Następnie dotarła ona aż na Półwysep Apeniński i do Tunezji. W latach 3000–1800 p.n.e. uprawiana była w Egipcie i Kartaginie, a później w Rzymie. Do Ameryki Południowej dotarła w XVI w., lecz zaczęto ją uprawiać powszechnie dopiero w XIX w.

Jako roślina klimatu śródziemnomorskiego jest ona wrażliwa na przymrozki i ginie w temperaturze niższej niż -9°C. Jednakże zimą do kwitnienia i wydania plonu potrzebuje niższej temperatury, natomiast owoce powstają dopiero w temperaturze 18‑22°C. Potrzebuje 500‑700 mm całkowitej rocznej sumy opadów. Najlepiej udaje się na glebach lekkich o odczynie zasadowym.

Głównymi obszarami uprawy oliwki są kraje śródziemnomorskie: Hiszpania, Włochy, Grecja, Turcja, Maroko, Tunezja, Egipt, Izrael, Syria. Niewielkie znaczenie ma ona w innych krajach o podobnych cechach klimatu, np. w USA (Kalifornia), Brazylii, Chile, RPA, Chinach i Australii.

Zarówno zbiory, jak i powierzchnia upraw roślin oleistych wykazują od początku lat 60. XX tendencję rosnącą. Jednakże soja (na tle rzepaku, słonecznika i oliwek) odznacza się kilkakrotnie większymi zbiorami i powierzchnią upraw. Obecnie światowa powierzchnia upraw soi wynosi ponad 120 mln ha, natomiast w przypadku rzepaku, słonecznika i oliwek sięga ona odpowiednio: 35, 27 i 11 mln ha (według danych FAO). Podobne proporcje odnotowano w przypadku światowych zbiorów tych roślin: ok. 350 mln ton soi, 76 mln ton rzepaku, 48 mln ton słonecznika i 21 mln ton oliwek. Światowe plony soi i rzepaku na przestrzeni analizowanych lat wykazały tendencję wzrostową i wyniosły w 2017 roku odpowiednio: 2,9 oraz 2,2 t/ha. Światowe plony słonecznika wzrosły w mniejszym stopniu i w 2017 roku wyniosły 1,8 t/ha. Natomiast parametr ten w przypadku oliwki do połowy lat 90. XX w. wykazywał tendencję malejącą, choć obecnie jest na mniej więcej stałym poziomie (w 2017 roku: 1,9 t/ha).

R1VFs9SzRxVe9

Wykres przedstawia światowe powierzchnie upraw oleistych podanej w milionach ton w latach 1960-2015. Krzywe dotyczą rzepaku, soi, słonecznika i oliwek. Pierwsza krzywa dotyczy oliwek - biegnie nieco powyżej osi X, równolegle do niej. Ma tendencję wzrostową od lat dziewięćdziesiątych. Końcowa wartość krzywej, w 2015 roku, to około 10 milionów ton. Krzywa dotycząca słonecznika ma tendencję wzrostową. Kończy ją wartość nieco powyżej 20 milionów ton. Krzywa rzepaku pokrywa się z krzywą słonecznika do roku 1990, po czym osiąga wartość końcową prawie 40 milionów ton. Krzywa obrazująca soję już w roku 1960 ma wysoką wartość - około 25 milionów ton. Tendencja jest cały czas rosnąca - krzywa gwałtownie biegnie w górę. W roku 2005 przekracza 80 milionów ton.

R15iJioaPmimh

Wykres przedstawia światowe zbiory roślin oleistych podane w milionach hektarów w latach 1960-2015. Krzywe dotyczą rzepaku, soi, słonecznika i oliwek. Początkowo krzywe rzepaku, słonecznika i oliwek praktycznie się pokrywają. Pierwsza krzywa dotyczy oliwek - biegnie nieco powyżej osi X, równolegle do niej. Ma tendencję wzrostową po roku 1995. Końcowa wartość krzywej, w 2015 roku, to około 20 milionów hektarów. Krzywa dotycząca słonecznika ma tendencję wzrostową. Kończy ją wartość nieco powyżej 50 milionów hektarów. Krzywa rzepaku pokrywa się z krzywą słonecznika do roku 1990, po czym osiąga wartość końcową około 70 milionów hektarów. Krzywa obrazująca soję już w roku 1960 ma wysoką wartość - około 30 milionów hektarów. Tendencja jest cały czas rosnąca - krzywa gwałtownie biegnie w górę. W roku 2015 przekracza 250 milionów hektarów.

RjwvixdJxCgLp

Wykres przedstawia światowe plony upraw oleistych w tonach na hektar w latach 1960-2015. Krzywe dotyczą rzepaku, soi, słonecznika i oliwek. Krzywe rzepaku, soi i słonecznika stabilnie rosną od lat sześćdziesiątych do 2015 roku. Osiągają końcową wartość około 2 ton na hektar. Natomiast krzywa prezentująca oliwki z wysokiego pułapu powyżej 3 ton na hektar w 1960 roku powoli spada w kolejnych latach. W 2015 roku ma wartość około 1,9 tony na hektar.

Według danych FAO głównymi producentami rzepaku są obecnie Kanada, Chiny i Indie. Spośród państw europejskich największy udział w produkcji tej rośliny mają Francja i Niemcy. Jeżeli chodzi o soję, to trzy kraje amerykańskie: USA, Brazylia i Argentyna wytwarzają ponad 80% światowej produkcji tej rośliny. W przypadku słonecznika niemal połowa jego światowej produkcji przypada na dwa kraje: Rosję i Ukrainę. Natomiast analizując globalną produkcję oliwek, to jej 50‑60% przypada na trzy kraje europejskie leżące nad Morzem Śródziemnym: Hiszpanię, Grecję i Włochy.

R1NEZMrMl2jKP

Wykres pierścieniowy przedstawia głównych producentów rzepaku na świecie. Rzepak na świecie=76,2 milionów ton: Kanada 28%, Chiny 17,4%, Indie 10,4%, Francja 5,8%, Australia 5,7%, Niemcy 5,6%, pozostałe 27,1%.

R145dNrySCqFq

Wykres pierścieniowy przedstawia głównych producentów soi na świecie. Soja na świecie=352,6 milionów ton. Przodujące w uprawach kraje to: USA 33,9%, Brazylia 32,5%, Argentyna 15,6%, Chiny 3,7%, Indie 3,1%, Paragwaj 3%, pozostałe 8,2%.

RA1Bq6Kfgq3RM

Wykres pierścieniowy przedstawia głównych producentów słonecznika na świecie. Słonecznik na świecie=47,9 milionów ton: Ukraina 25,6%, Rosja 29,3%, Argentyna 7,4%, Rumunia 6,1%, Chiny 5,4%, Bułgaria 4,3%, pozostałe 29,1%.

R17LSJ11SFTSS

Wykres pierścieniowy przedstawia głównych producentów oliwek na świecie. Oliwki na świecie=20,9 milionów ton: Hiszpania 31,4%, Grecja 13%, Włochy 12,3%, Turcja 10,1%, Maroko 5%, Egipt 4,4%, pozostałe 23,8%.

Słownik