Arthur Schopenhauer

DekadenckidekadentyzmDekadencki nastrój panujący pośród elit kulturalnych przełomu XIX i XX wieku skłaniał do intensywnych poszukiwań dróg ucieczki od atmosfery zwątpienia i melancholiimelancholiamelancholii. Za jeden z najpewniejszych sposobów przełamania nędzy istnienia uznawano sztukę. Poparcie dla swoich poglądów moderniści znaleźli w pismach Arthura Schopenhauera (1788–1860) – filozofa doby romantyzmu, którego pisma pozostawały szerzej nieznane aż do schyłku wieku.

R3IlVAtY1ifAB

Szkic przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest pociągła, z wyraźnie widocznymi zmarszczkami na czole i twarzy. Mężczyzna ma szeroki nos, duże oczy i wysokie czoło. Jego włosy są półdługie, nieco potargane. Mężczyzna ma bokobrody. Ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę ze stójką, pod szyją ma zawiązaną apaszkę.

Schopenhauer wychodził z założenia, że człowiekowi niezmiennie towarzyszy cierpienie i związane z nim poczucie braku. Stan ten trwa nieprzerwanie i chociaż ludzie usiłują zaspokoić swoje potrzeby, ich działania są z góry skazane na niepowodzenie. Szczęście jest bowiem nieosiągalne, a jedynym celem człowieka powinno być złagodzenie doznawanego bólu. Do tych poglądów będą się później odwoływać twórcy przełomu XIX i XX wieku, między innymi Kazimierz Przerwa‑Tetmajer.

W swoim najważniejszym dziele Świat jako wola i przedstawienie (1819) Schopenhauer wyraził przekonanie, że podstawą świata jest wola – bezrozumny, nienasycony popęd. Rozumność człowieka polega natomiast na racjonalnymracjonalizmracjonalnym dobieraniu środków do jego zaspokojenia. Filozof uważał, że tylko religia, filozofia i sztuka pozwalają zapomnieć o cierpieniu, a wszelkie inne sposoby należy uznać za bezsensowne. Inspirując się buddyzmem, filozof zachęcał do wyzbycia się wszelkich pragnień w celu osiągnięcia wewnętrznego spokoju. Młodopolanie (między innymi Kazimierz Przerwa‑Tetmajer i Stanisław Przybyszewski) przejęli od niemieckiego myśliciela pragnienie wyzwolenia z bólu i wejścia w stan nirwanynirwananirwany.

Friedrich Nietzsche

Prawdziwej światopoglądowej rewolucji dokonał niemiecki filozof Friedrich Nietzsche (1844–1900), głosząc, że prawda jest czymś subiektywnym. Według niego już samo sformułowanie jakiejś prawdy deformuje rzeczywistość, ponieważ uogólnia złożoność istoty świata. Podobną postawę Nietzsche przyjmował wobec kategorii dobra i zła. W dziele Poza dobrem i złem (1866) uznał je za względne – niemożliwe do obiektywnego ustalenia.

RmpaW57D8gdVX

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Mężczyzna ma gęste, sumiaste wąsy i ciemne włosy zaczesane ku górze. Siedzi otulony kocem na fotelu.

Nietzsche zasłynął radykalną krytyką obowiązującej powszechnie moralności. Stwierdził, że każdy kieruje się w życiu takimi zasadami, jakie są mu potrzebne i odpowiadają jego uczuciom i afektom. Moderniści widzieli w nim piewcę indywidualizmuindywidualizmindywidualizmu. Nietzsche piętnował takie wartości, jak altruizmaltruizmaltruizm czy miłosierdzie, uznając je za przejaw „moralności niewolników”, właściwej ludziom słabym, którym troska o siebie nawzajem jest potrzebna do przetrwania. Przeciwstawiał ją „moralności panów”, w myśl której osoby ponadprzeciętne mogą być całkowicie niezależne od odgórnych nakazów. Koncepcje te zyskały oddźwięk na gruncie literatury. Do największych propagatorów myśli Nietzschego w Polsce należał Leopold Staff, tłumacz dzieł niemieckiego filozofa i autor tomu Sny o potędze, w którym znalazł się między innymi wiersz Bogowie zmarli:

W książce Tako rzecze Zaratustra (1884) Nietzsche sformułował koncepcję nadczłowieka, czyli człowieka przyszłości – wolnego i silnego, który potrafi samodzielnie sterować swoim losem. Jest pozbawiony lęku, przekracza wszelkie ograniczenia i żyje pełnią życia. Taką drogą, zdaniem Nietzschego, mogą podążyć tylko jednostki wybitne, dlatego też w myśli filozofa można zauważyć silne akcenty antydemokratyczne: demokracja promuje ludzi przeciętnych, nie zaś wybitnych, którzy powinni stać poza prawem. Ze względu na te poglądy Nietzsche był uznawany za amoralistęamoralizmamoralistę.

Literaci bardzo często sięgali po dzieło Nietzschego Narodziny tragedii (1869), w którym filozof opisał dwa sposoby funkcjonowania człowieka w świecie. Pierwszą postawę nazwał apollińską (w nawiązaniu do Apolla, greckiego boga piękna) - charakteryzowała się umiłowaniem ładu i harmonii, dążeniem do doskonałości. Druga postawa, określona przez Nietzschego jako dionizyjska (od Dionizosa, greckiego boga płodności), oznaczała wewnętrzny niepokój oraz zerwanie z normami i konwencjami. Odtąd zaczęto interpretować poszczególne dzieła literackie jako wyrażające żywioł apolliński lub dionizyjski.

Henri Bergson

O ile Schopenhauer i Nietzsche zmienili wyobrażenia dotyczące uczuć i woli, o tyle Henri Bergson (1859–1941) naruszył podstawy myśli europejskiej: podważył wartość intelektu, na którym zbudowano całą nowożytną naukę. Francuski myśliciel uznał, że poznanie dokonuje się nie za sprawą rozumu, lecz dzięki intuicji. Intelekt pojmuje rzeczywistość tylko częściowo, nie jest w stanie objąć świata, który nieustannie się zmienia i nie pozwala się wtłoczyć w ramy pojęć. Intuicja stanowi natomiast pośrednią drogę poznania, pomiędzy instynktem a rozumem: z jednej strony jest częścią przyrody, więc pozwala ją poznać, z drugiej jest uświadomiona, dlatego umożliwia przyswojenie wiedzy. Ze względu na podkreślanie znaczenia intuicji filozofię Bergsona nazwano intuicjonizmemintuicjonizmintuicjonizmem.

R1fXB3Bn4ybS1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest pociągło, nos duży, brwi krzaczaste, oczy głęboko osadzone. Mężczyzna ma krótkie wąsy. Ubrany jest w garnitur, koszulę ze stójką i krawat. Na głowie ma melonik.

Ważną kategorią dla Bergsona był pęd życiowy, czyli élan vital – samorzutna, nieograniczona siła, która kieruje światem. Wszystko znajduje się więc w ciągłym ruchu i jest ze sobą powiązane. Ten pogląd Bergson przeciwstawiał determinizmowideterminizmdeterminizmowi – głoszącemu, że wszystkie ludzkie poczynania są uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi i fizjologiczną naturą człowieka. Według francuskiego myśliciela tak rozumiany determinizm należy uznać tylko za abstrakcyjną konstrukcję intelektu: kiedy ktoś podejmuje decyzję, podejmuje ją jako nierozdzielną całość – nie jest zależny od instynktownych potrzeb, ponieważ są one jego własnymi potrzebami. Do tych poglądów Bergsona odwoływali się liczni twórcy przełomu wieków, między innymi Tadeusz Miciński w powieści Xiądz Faust (1913):

Filozofia Bergsona, podobnie jak myśl Nietzschego, również zawiera rys indywidualistyczny. Pojawia się w niej podział na dwa źródła moralności: społeczne (narzucone odgórnie) i indywidualne (powstałe z inicjatywy własnej człowieka). Jednostka zdeterminowana normami społecznymi jest zniewolona, a każdy, kto kieruje się niezależnością poglądów, jest wolny.

Myśl Bergsona była traktowana także jako antidotumantidotumantidotum na pesymistyczną refleksję o śmierci i cierpieniu. Francuski filozof dostrzegał tu istotną rolę religii. Nie miał jednak na myśli wiary będącej społecznym wytworem, lecz dynamiczną, indywidualną duchowość opartą na osobistym doświadczeniu transcendencjitranscendencjatranscendencji. Tylko taką religię uznawał za rozwijającą dla jednostki. Krytykował wiarę motywowaną filozofią, ponieważ rozumowe dowody na istnienie Boga nie są w stanie w nikim wzbudzić duchowości – to może się dokonać tylko za sprawą mistycznegomistycyzmmistycznego doświadczenia.

Słownik