Położenie Zielonych Płuc Polski

Obszar północno‑wschodniej części Polski charakteryzuje się wyjątkowymi w skali kraju walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. Wpływa na to różnorodność występujących tu ekosystemów, a naturalność środowiska związana z niskim stopniem antropopresji powoduje, że obszar ten określany jest mianem „Zielonych Płuc Polski”.

Lesistość wynosi tu blisko 30%, jest więc zbliżona do średniej dla Polski, natomiast bardzo duży udział w powierzchni leśnej  mają pozostałości dawnych puszcz (Białowieska, Knyszyńska, Piska, Kurpiowska i inne). Nic więc dziwnego, że właśnie w tej części Polski utworzono obszar funkcjonalny o powierzchni 63 234 km² (20,2% powierzchni kraju), określony mianem Zielonych Płuc Polski. Jego granicę zewnętrzną stanowią granice administracyjne gmin.

Pod względem administracyjnym Zielone Płuca Polski (ZPP) obejmują w całości lub części teren pięciu województw: warmińsko‑mazurskiego, podlaskiego, mazowieckiego, kujawsko‑pomorskiego i pomorskiego. Ogółem teren ZPP obejmuje 386 gmin oraz 58 powiatów, zamieszkiwanych przez nieco ponad 4 mln osób (co stanowi 10,5% ludności kraju). W strukturze mieszkańców przeważa, choć nieznacznie, ludność miejska, stanowiąca 54,4%.

R5dMzlR8Jichr

Na mapie Polski zaznaczono położenie terenów należących do Zielonych Płuc Polski. Pod względem administracyjnym obejmują one w całości województwo warmińsko-mazurskie i podlaskie oraz wschodnią część województwa pomorskiego, północną część mazowieckiego i wschodnie obszary kujawsko‑pomorskiego.

Źródło: GUS, Zielone Płuca Polski w 2015 roku, GUS, Warszawa 2015.

Obszar Zielonych Płuc Polski obejmuje (w całości lub części) tereny kilku dużych jednostek fizycznogeograficznych (makroregionów) – Niziny Północnomazowieckiej, Niziny Północnopodlaskiej, Pojezierza Mazurskiego, Pojezierza Litewskiego i Niziny Staropruskiej, Pojezierza Chełmińsko‑Dobrzyńskiego, Pojezierza Iławskiego i Pobrzeża Gdańskiego i kilkudziesięciu wchodzących w ich skład mezoregionów.

R1Y2g68uWp6VU

Na fragmencie mapy Polski zaznaczono granice Zielonych Płuc Polski na tle regionalizacji fizycznogeograficznej Polski północno-wschodniej. Obszar ZPP obejmuje niemal całą Nizinę Północnomazowiecką, całą Nizinę Północnopodlaską, całe Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Litewskie i Nizinę Staropruską, leżącą powyżej Pojezierza Mazurskiego, część Pojezierza Chełmińsko‑Dobrzyńskiego, Pojezierza Iławskiego i Pobrzeża Gdańskiego.

W poprzek obszaru ZPP, z północnego wschodu na południowy zachód, biegnie granica między położonymi w części południowej krajobrazami staroglacjalnymi, o mało zróżnicowanej, równinnej rzeźbie i leżącymi w części północnej krajobrazami młodoglacjalnymi o rzeźbie falistej i pagórkowatej, urozmaiconej wzgórzami, pagórami, rynnami, misami jeziornymi. Obszar ZPP obejmuje także wschodni fragment Żuław Wiślanych. Najwyższym punktem jest Dylewska Góra (312 m n.p.m.), najniższy leży zaś na Żuławach, w rejonie miejscowości Raczki Elbląskie (1,8 m p.p.m.). W strukturze użytkowania ziemi przeważają użytki rolne i lasy zajmujące łącznie ok. 90% powierzchni obszaru ZPP.

R14IDzHJMlT5Q

Na zdjęciu jest jezioro. Brzegi jeziora porasta wysoka trawa. Wokół jeziora są lasy.

R1LqJYQKLRmnZ

Zdjęcie przedstawia płaski, podmokły teren. W wodzie rosną trawy.

R18jxbZnvFpH2

Zdjęcie przedstawia las z powalonym pniem drzewa. Pień jest pokryty mchem i hubami. W lesie kwitną zawilce gajowe o drobnych, białych kwiatach.

RyStzn7TwHgnf

Na zdjęciu jest gęsty, liściasty las, przez który płynie strumyk.

R9pvB8uEAAOnA

Na zdjęciu jest rozległa łąka z kwitnącym na żółto mniszkiem lekarskim. W centralnym miejscu zdjęcia stoi wysokie drzewo.

RcAvhBcEdyM6S

Wykres kołowy przedstawia strukturę użytkowania ziemi na obszarze Zielonych Płuc Polski w 2015 roku. Użytki rolne 60,4%, lasy i zadrzewienie 30%, grunty zabudowane i zurbanizowane 3,8%, wody powierzchniowe 3,1%, nieużytki 2,4%, pozostałe 0,2%, użytki ekologiczne 0,1%.

Źródło: GUS, Zielone Płuca Polski w 2015 roku, GUS, Warszawa 2015. 

Obszar ZPP pozbawiony jest znaczących źródeł zagrożeń środowiska. Położonych jest tu niespełna 200 zakładów przemysłowych uciążliwych dla czystości powietrza i wytwarzających odpady. Emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych jest mała, stanowi kilka procent emisji krajowej, zaś poziom zanieczyszczenia poszczególnych komponentów środowiska utrzymuje się znacznie poniżej obowiązujących norm.

Źródło: GUS, Zielone Płuca Polski w 2015 roku, GUS, Warszawa 2015.

Idea Zielonych Płuc Polski

W początkach lat 80. XX w. ochrona przyrody w Polsce, także w jej północno‑wschodnim regionie, nie była zaawansowana w takim stopniu, jak ma to miejsce obecnie. Na obszarze dzisiejszych Zielonych Płuc Polski istniał tylko jeden park narodowy, Białowieski, zaś puszcze Knyszyńska i Piska nie były objęte ochroną w postaci parków krajobrazowych. Znacznie niższa była też liczba rezerwatów przyrody.

Chociaż zagrożenie antropogeniczne środowiska przyrodniczego Polski północno‑wschodniej było niewielkie, to jednak podejmowane działania stwarzały ryzyko wystąpienia w przyszłości niekorzystnych zmian. W chronionych dziś dolinach Narwi i Biebrzy prowadzono bowiem wielkoobszarowe melioracje, a w rejonie Suwałk trwały przygotowania do budowy kopalni rud polimetalicznych. Rozległe kompleksy puszczańskie (Puszcza Białowieska, Knyszyńska, Augustowska, Piska, Borecka i Romincka) były intensywnie eksploatowane, masowo wycinano starodrzewie, głównie sosny i świerki.

W 1983 roku ukazał się artykuł Krzysztofa Wolframa Zielone Płuca Polski, będący pozornie jednym z wielu powstających wówczas tekstów na temat ochrony przyrody i środowiska. Autor nakreślił w nim oryginalną koncepcję ochrony zasobów przyrodniczych północno‑wschodniego regionu Polski. Jej istotą miało być nie tylko tworzenie kolejnych obszarów chronionych (parków narodowych, parków krajobrazowych, rezerwatów przyrody), ale przede wszystkim odpowiednie zagospodarowanie, dostosowane do wielkości zasobów przyrodniczych i potencjału środowiskapotencjał środowiskapotencjału środowiska. W praktyce oznaczało to np. lokalizowanie działalności rolniczej przede wszystkim w rejonach występowania gleb o najwyższej żyzności, dostosowanie poziomu eksploatacji lasów gospodarczych do możliwości regeneracji drzewostanu, respektowanie barier fizjograficznych w rozwoju terenów zabudowanych, przeciwdziałanie niszczącej gleby erozji, zwiększanie bioróżnorodności ekosystemów itp. Działania takie miały zapewniać z jednej strony ochronę zasobów przyrodniczych, z drugiej zaś umożliwiać realizację potrzeb społecznych i rozwój gospodarczy. Dziś tę koncepcję nazywamy rozwojem zrównoważonym (ekorozwojem)rozwój zrównoważony (ekorozwój)rozwojem zrównoważonym (ekorozwojem) i wydaje nam ona się oczywista, natomiast należy pamiętać, że prawne jej umocowanie (art. 5 Konstytucji RP, Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483), jako narzędzia ochrony środowiska nastąpiło dopiero w latach 90. XX w., a więc ponad 10 lat po ukazaniu się artykułu Krzysztofa Wolframa.

Wdrażanie koncepcji ZPP

Porozumienie Zielone Płuca Polski podpisywane było aż czterokrotnie. Pierwsze – w Białowieży 13 maja 1988 roku, kolejne dwa lata później – 21 grudnia 1990 r. w Olsztynie, trzecie w Łańsku 26 listopada 2001 r. zaś czwarte w Warszawie 20 grudnia 2004 r. Ostatnia jego wersja nosi tytuł Porozumienie w sprawie współdziałania na rzecz zrównoważonego rozwoju oraz promocji obszaru Zielone Płuca Polski z zachowaniem jego różnorodności biologicznej i tożsamości kulturowej, zwane Porozumieniem Zielone Płuca Polski. Tak częsta renegocjacja warunków Porozumienia wynikała ze zmieniającej się sytuacji politycznej, uwarunkowań administracyjnych, akcesji do Unii Europejskiej. Kolejne wersje wprowadzały pewne modyfikacje do tekstu Porozumienia, niemniej podstawowa myśl pozostała niezmienna – w rozwoju społeczno‑gospodarczym obszaru Zielone Płuca Polski należy odrzucić zasadę rozwoju gospodarczego, powiązanego z procesami industrializacji, na rzecz rozwoju uwzględniającego konieczność harmonijnej koegzystencji środowiska przyrodniczego, społeczeństwa i rozwoju gospodarczego. Te założenia zawierała ogłoszona w 1992 roku Strategia przestrzennego zagospodarowania obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski wg zasad ekorozwoju.

Wśród wymienionych w niej zasad zrównoważonego rozwoju obszaru Zielone Płuca Polski, w większości obowiązujących także obecnie, znalazły się:

• pełna inwentaryzacja zasobów przyrodniczych regionu, ich zabezpieczenie poprzez stworzenie sieci obszarów chronionych - parków narodowych, krajobrazowych i rezerwatów przyrody,

• opracowanie wielkoprzestrzennego planu zagospodarowania przestrzennego, dającego podstawę do stworzenia założeń polityki regionalnej,

• podnoszenie jakości środowiska (wód powierzchniowych, powietrza i gleby) dzięki inwestycjom proekologicznym, działaniom administracyjnym i organizacyjnym,

• pozyskiwanie środków finansowych oraz promocja idei i programu ZPP w kraju i za granicą,

• prowadzenie działań na rzecz powszechnej edukacji ekologicznej.

Z czasem sformułowane zasady działania zostały rozszerzone o kwestie związane z rozwojem regionalnym, planowaniem przestrzennym i współpracą międzyregionalną. Szczególnie ważny w tym względzie wydaje się być zapis o konieczności uwzględniania wieloaspektowej zasady rozwoju zrównoważonego w strategiach rozwoju i planach przestrzennego zagospodarowania jednostek terytorialnych wchodzących w skład obszaru ZPP.

Wyrażona w Porozumieniu idea rozwoju zrównoważonego uzyskała wsparcie Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, który w Deklaracji z dnia 14 września 1994 roku (M.P. 1994, nr 53, poz. 446) poparł dotychczasowe działania i starania jego sygnatariuszy oraz akceptację Komisji Środowiska Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w 1997 roku.

Porozumienie Zielonych Płuc Polski jest przykładem udanego wdrożenia nowatorskiej koncepcji rozwoju zrównoważonego w okresie, kiedy o rozwoju społeczno‑gospodarczym kraju decydowały zasady gospodarki planowej, kładącej nacisk na industrializację. Obecnie w rozwoju społeczno‑ekonomicznym gmin i powiatów wchodzących w skład ZPP kładzie się bezwzględny nacisk na rozwój zrównoważonych form zagospodarowania - rolnictwa (z szerokim uwzględnieniem przetwórstwa rolno‑spożywczego i promocji produktu regionalnego i lokalnego), gospodarki leśnej, turystyki, lecznictwa uzdrowiskowego i in. Sprzyja temu wspomniane powyżej wprowadzenie obowiązku uwzględniania zasady rozwoju zrównoważonego w dokumentach planistycznych gmin.

Strategie rozwojowe gmin i powiatów leżących w granicach obszaru ZPP zakładają m.in., że:

• Rolniczy kierunek gospodarowania powinien być realizowany w całym obszarze ZPP pod warunkiem dostosowania form jego rozwoju i stopnia ekologizacji do zróżnicowanego potencjału środowiska, z koniecznością nawiązania do tradycyjnych form uprawy i przestrzegania norm Dobrej Kultury Rolnej. Dominującym kierunkiem powinna być produkcja roślinna, gospodarka łąkarska (dla której bazą byłaby sukcesywnie zwiększająca się powierzchnia użytków zielonych), chów bydła mlecznego i hodowla owiec z wyłączeniem chowu wielkofermowego.chów wielkofermowy chowu wielkofermowego.

• Turystyka powinna stanowić, obok rolnictwa, główny czynnik rozwoju obszaru ZPP z uwzględnieniem wzrostu znaczenia ekoturystyki, agroturystyki i turystyki leczniczej, dla której bazą mogą być duże zasoby złóż surowców balneologicznychsurowce balneologicznesurowców balneologicznych; zahamowaniu powinna natomiast ulec ekspansja turystyki masowej, wpływającej na degradację środowiska.

• Gospodarka leśna powinna polegać przede wszystkim na zwiększaniu lesistości i kształtowaniu wielofunkcyjności lasów (zwłaszcza funkcji ochronnych i rekreacyjnych) przy ograniczaniu funkcji produkcyjnych; eksploatacja drzewostanów musi być dostosowana do ich zdolności regeneracyjnych i możliwości produkcyjnych siedlisk leśnych; bezwzględnie powinny być chronione kompleksy puszczańskie.

• Gospodarka wodna powinna koncentrować się przede wszystkim na ochronie zasobów wód przed zanieczyszczeniem oraz na problemach związanych z poborem wody. W związku z tym należy m.in.: rozbudowywać oczyszczalnie ścieków, ograniczać zużycie substancji biogennych w rolnictwie oraz przekształcać grunty orne w leśne na obszarach zagrożonych eutrofizacją, wprowadzić zakaz lokalizacji na obszarach źródliskowych uciążliwego dla środowiska przemysłu, składowisk odpadów itp.

• Przemysł powinien być czynnikiem stymulującym rozwój gospodarczy na obszarze ZPP, ale w zgodzie z zasadami rozwoju zrównoważonego i pod warunkiem wprowadzania proekologicznych technologii i eliminowania uciążliwych dla środowiska zanieczyszczeń przemysłowych; należy więc dążyć do rozwoju przemysłu rolno‑spożywczego, drzewnego, lekkiego, dla którego bazą byłyby lokalne surowce; sukcesywnie powinien także wzrastać udział źródeł energii odnawialnej (mała hydroenergetyka, energetyka wiatrowa, słoneczna, biogaz) w zaspokajaniu potrzeb energetycznych obszaru.

Szczególne osiągnięcia programu ZPP dotyczą bez wątpienia działań z zakresu ochrony przyrody. Obecnie na tym terenie istnieją 4 parki narodowe, 13 parków krajobrazowych, ponad 270 rezerwatów przyrody, 6055 pomników przyrody. Ochroną objęte jest około 60% polskiej populacji żubra, ponad 70% bobra, cietrzewia, bociana białego i bociana czarnego. Prowadzone są działania służące powołaniu Mazurskiego Parku Narodowego i Knyszyńskiego Parku Narodowego, a także rozszerzeniu Białowieskiego Parku Narodowego na teren całej Puszczy Białowieskiej. W perspektywie planuje się także powołanie kilku parków krajobrazowych (np. Kurpiowskiego, Doliny Bugu od Janowa Podlaskiego do Serocka i in.) i rozszerzenie granic istniejących.

Źródło: GUS, Zielone Płuca Polski w 2015 roku, GUS, Warszawa 2015.

RoLdgSnqqX0e4

Na ilustracji jest fragment mapy Polski północno-wschodniej. Zaznaczono granice Zielonych Płuc Polski, Naturę 2000, Parki Krajobrazowe z otuliną, Parki Narodowe z otuliną oraz Obszary Chronionego Krajobrazu. Zagęszczenie wspomnianych obszarów jest największe w północnej i północno-wschodniej części Zielonych Płuc Polski.

Warto też podkreślić, że obszar Zielonych Płuc Polski z powodu wyjątkowych walorów przyrodniczych i położenia w pobliżu granic Polski z Rosją, Litwą i Białorusią ma znaczny potencjał ekologiczny i gospodarczy. Dzięki temu może stać się obszarem współpracy regionalnej w Europie.

Fundacja Zielone Płuca Polski

Fundacja Zielone Płuca Polski powstała w 2005 roku. Koordynuje prace związane z celami i programem Zielone Płuca Polski oraz prowadzi działania przyczyniające się m.in. do:

• upowszechnienia idei zrównoważonego, proekologicznego rozwoju obszaru Zielone Płuca Polski oraz tworzenia sprzyjających warunków rozwoju rolnictwa, przetwórstwa spożywczego, leśnictwa, gospodarki wodnej, turystyki i lecznictwa uzdrowiskowego,

• wzrostu atrakcyjności i konkurencyjności obszaru Zielone Płuca Polski w przestrzeni europejskiej,

• wspierania inicjatyw tworzących materialne podstawy rozwoju obszaru Zielone Płuca Polski oraz promocji produktów i usług wytwarzanych na tym obszarze,

• podnoszenia poziomu wiedzy o walorach przyrodniczych i kulturowych obszaru Zielone Płuca Polski wśród mieszkańców regionu, Polski i Europy,

• pozyskiwania środków z Unii Europejskiej z przeznaczeniem na realizację wymienionych powyżej działań.

Znak Promocyjny „Zielone Płuca Polski”

Promocję produktów, usług oraz różnego rodzaju inicjatyw proekologicznych poprzez sygnowanie znakiem „Zielone Płuca Polski” rozpoczęto w 1997 roku. Znak Promocyjny ZPP przyznawany jest produktom bezpiecznym dla środowiska i zdrowia ludzi oraz wytwarzanym pod odpowiednią kontrolą. Znak jest więc symbolem najwyższej jakości usług i produktów przyjaznych dla środowiska i wyprodukowanych z zachowaniem standardów proekologicznych. O jego przyznaniu decyduje Kapituła Znaku Promocyjnego ZPP. O to wyróżnienie mogą ubiegać się przedsiębiorstwa i instytucje prowadzące działalność na terenie Zielonych Płuc Polski zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Znak ma duże znaczenie dla marketingu i kreacji wizerunku firm, podnosi renomę produktów i usług oraz pomaga w ich sprzedaży.

R1RC9L0RaUifN

Na ilustracji jest znak - w kole z zieloną obwódką jest czerwone koło z białą mapą Polski. Na mapie Polski w prawym górnym rogu jest zielony liść klonu. Na zielonej otoczce znaku widnieje napis - Zielone Płuca Polski.

Słownik