Przeczytaj
Geneza nowych idei
Ideologie, które w XIX w. z różnym skutkiem próbowano wprowadzić w życie, odwoływały się do przeszłości, a w dojrzałej formie funkcjonowały już u schyłku osiemnastego stulecia. Głównym motorem ich rozwoju były zmiany wprowadzone podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej i czasów napoleońskich. Dlatego też liberalizm kojarzony był głównie z „wolnością” i „postępem” a konserwatyzm ze starym, przedrewolucyjnym ładem i reprezentującymi go, niechętnymi zmianom, politykami.
Historia Powszechna. Wiek XVIII„Ostatnie dziesięciolecia XVIII wieku przyniosły wielki wzrost ilościowy literatury ekonomicznej i politycznej, które to dwie dziedziny były, jak zawsze, ściśle ze sobą związane. Kierunek różnych doktryn ekonomicznych zależał nie tylko od zróżnicowanego poziomu gospodarki krajów europejskich, lecz również od struktur politycznych i miejsca zajmowanego przez autorów pism ekonomicznych w społeczeństwie.
Tam, gdzie ekonomiści byli ściśle związani z administracją państwową, a więc przede wszystkim w Niemczech i monarchii habsburskiej, nauka ekonomii zachowała charakter interwencyjnej techniki zarządzania, skoncentrowanej wokół problemu dochodów skarbu państwa, czyli panującego. Kultywowano tu więc tradycje merkantylizmumerkantylizmu i kameralizmu, którego najwybitniejszym przedstawicielem był w owym czasie wiedeński profesor i biurokrata żydowskiego pochodzenia, Joseph von Sonnenfelds (1732‑1817). Kameralizm nie stał w miejscu; w coraz większym stopniu łączył z polityką gospodarczą politykę społeczną (zwłaszcza w zakresie reform stosunków agrarnych), zawsze jednak pozostawał bardziej administracyjną praktyką niż ekonomiczną teorią”Źródło: Emanuel Rostworowski, Historia Powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 2000, s. 940–941.
Zastanów się i odpowiedz, dlaczego konserwatyści uważają, iż należy postępować według tradycyjnych obyczajów i zgodnie z przyjętymi konwencjami?Jakie zagrożenie przynosi według nich przerwanie ciągłości zasad regulujących życie ludzi?
Kameralizm, a w szczególności merkantylizm, o którym wspomina Emanuel Rostworowski w „Historii powszechnej XVIII w.”, jako część systemu poglądów ekonomiczno‑politycznych w naukowym ujęciu rozpropagowany został szeroko w 1776 r. przez Adama SmithaAdama Smitha. Smith wywiódł go z łacińskiego słowa „mercari”, oznaczającego „handlować”, „prowadzić handel”. Zwolennicy merkantylizmu opowiadali się za silną władzą scentralizowanego państwa i można określić ich mianem konserwatystówkonserwatystów. Krytycy merkantylizmu i kameralizmu – tacy jak Adam Smith – ukształtowali natomiast myśl liberalną, której gospodarcza teoria rozwinęła się w Anglii i Francji w umysłach ludzi, którzy pozostawali raczej poza aparatem administracji państwowej. Dlatego też zarysowały się różnice między tymi ideologiamiideologiami.
Rozkwit liberalizmuliberalizmu i konserwatyzmu w XIX wieku oraz różnice między nimi
W poglądach głoszonych przez przedstawicieli nowych ideologii można zauważyć różnice dotyczące jednostki, jej pozycji w społeczeństwie oraz wizji państwa. W liberalizmie kluczową kwestią są idee indywidualizmu oraz wolności, które stanowią nadrzędne wartości. Przedstawiciele liberalizmu zwracali uwagę na prawa przysługujące jednostce wynikające z tych właśnie idei. Wolność to dla nich podstawa funkcjonowania jednostki w społeczeństwie. Klasyczni przedstawiciele liberalizmu twierdzili, iż wolność słowa, swoboda wyrażania myśli, możliwość zrzeszania się to nienaruszalne prawa przysługujące człowiekowi. Głosili prawo do własności i wolność gospodarczą. Wolność miała być zagwarantowana przez nienaruszalne prawo własności, równość prawno‑polityczną jednostek, prawo równych szans w podejmowaniu działalności ekonomicznej, wolność wyznania, myśli i wypowiedzi.
Liberałowie propagowali przekonanie o nadrzędności jednostki wobec społeczeństwa. Według nich społeczeństwo składa się z autonomicznych jednostek. Rolą państwa, ma być zagwarantowanie bezpieczeństwa i porządku wewnętrznego. Liberałowie postulują zasadę podziału władzy, suwerenności narodu i gwarancje praw człowieka. Istotne znaczenie ma dla nich określenie przez prawo granic władzy państwowej. Klasyczni myśliciele liberalizmu głosili ideę państwa, które w jak najmniejszym stopniu ingeruje w wolność i ma ograniczony zakres uprawnień. Władze państwowe powinny czuwać nad przestrzeganiem prawa przez obywateli na zasadzie „stróża nocnego”„stróża nocnego”. Liberałowie głosili także hasło leseferyzmuleseferyzmu. Pogląd ten przyznawał wolność jednostki w wymiarze społeczno‑ekonomicznym i sprzeciwiał się ingerencji państwa w życie gospodarcze. Jedynym regulatorem gospodarki powinna być cena. Przedstawiciele liberalizmu socjalnego natomiast opowiadali się za koncepcją państwa dobrobytu oraz dopuszczali możliwość nieznacznej interwencji państwa w działanie wolnego rynku.
Konserwatyści, odmiennie niż liberałowie postrzegali jednostkę, jej rolę oraz miejsce w społeczeństwie. Nawiązując do religii, wskazywali na słabość natury człowieka. Uważali, że człowiek nie jest doskonały.
Dostrzegali skłonność ludzi do zła. Uzasadniało to konieczność istnienia silnej władzy i potrzebę odwoływania się do autorytetów wskazujących właściwy sposób postępowania. Podobnie jak liberałowie, konserwatyści za istotne uznawali prawo do własności prywatnej. Podkreślali i akceptowali zróżnicowany charakter społeczeństwa. Krytykowali natomiast typową dla liberalizmu nadrzędność jednostki wobec społeczeństwa i negowali ideę autonomii oraz rzekomą konieczność niezależności jednostki. Według przedstawicieli konserwatyzmu społeczeństwo ma złożoną hierarchiczną budowę i stanowi całość złożoną z różnorodnych grup i wspólnot, wśród których szczególną rolę w zachowaniu i utrwalaniu tradycyjnych wartości, kształtowaniu więzi czy wychowaniu człowieka odgrywa rodzina. Uważali, że jednostka, jako część społeczeństwa, powinna nie tylko realizować obowiązki wynikające z zajmowanej pozycji społecznej, ale także korzystać z przysługujących jej praw. Konserwatyści opowiadali się za koncepcją silnego państwa i od samego początku głosili zasadę rządów prawa. Celem państwa jest ochrona istniejącego ładu społecznego i nadzór nad rozwojem społeczeństwa. Konserwatyzm neguje gwałtowne zmiany, których następstwem może być rewolucja lub zniszczenie tradycyjnego porządku społecznego i tradycyjnych więzi. Porównując założenia liberalizmu i konserwatyzmu, należy zwrócić uwagę na odmienne wartości stanowiące podstawę głoszonych poglądów. W doktrynie liberalnej, która dzieli się na różne nurty, są nimi wolność i indywidualizm. Konserwatyzm za istotne uznaje tradycję, rodzinę, hierarchię. Różnice dotyczą także koncepcji jednostki, idei społeczeństwa czy wizji państwa. Pomimo tych różnic w rozważaniach współczesnych przedstawicieli obydwu doktryn można dostrzec pewne podobieństwa w odniesieniu do zasad ustrojowych i rozwiązań o charakterze gospodarczym.
ZAŁOŻENIA LIBERALIZMU i KONSERWATYZMU W ŹRÓDŁACH
LIBERALIZMJedynym celem usprawiedliwiającym ograniczenie przez ludzkość, indywidualnie lub zbiorowo, swobody działania jakiegokolwiek człowieka jest samoobrona, że jedynym celem, dla osiągnięcia którego ma się prawo sprawować władzę nad członkiem cywilizowanej społeczności wbrew jego woli, jest zapobieżenie krzywdzie innych [...] Wolność jest jedynym niezawodnym i stałym źródłem reform, ponieważ dzięki niej każda jednostka może się stać niezależnych ogniskiem postępu.
Źródło: LIBERALIZM, [w:] John Stuart Mill, O wolności; Tytuł oryginału: On Liberty, oprac. Wydawnictwo Naukowe PWN, Londyn 1859.
KONSERWATYZMJedną z pierwszych i najgłówniejszych zasad uświęcających państwo i prawa jest zasada głosząca, że jego przejściowi właściciele i dożywotni dzierżawcy nie powinni działać tak, jakby byli jego wyłącznymi panami, niepomni na to, co otrzymali od przodków, i co winni są potomnym. Nie powinni sądzić, że mają prawo do wydziedziczania następców, ogołacania spuścizny, poprzez niszczenie wedle zachcianki całej pierwotnej tkanki ich społeczeństwa, bo postępując w ten sposób, ryzykują pozostawienie tym, którzy przyjdą po nich, ruiny, a nie mieszkalnej budowli, i uczą swych następców takiego lekceważenia ich dokonań, jakiego doświadczyły z ich strony instytucje przodków.
Źródło: KONSERWATYZM, [w:] Edmund Burke, Rozważania o rewolucji we Francji, dynie, Oryginalnie pod tytułem "Reflections on the Revolution in France", oprac. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Londyn 1790.
Słownik
system poglądów ekonomiczno‑politycznych, który pojawił się we wczesnym okresie nowożytności. Wiązał się z poglądem, że posiadanie metali szlachetnych równa się bogactwu. Przyczynił się do dominacji w państwie bogacącej się warstwy kupieckiej oraz do utrzymania silnej władzy państwa terytorialnie scentralizowanego. Był to system charakterystyczny głównie dla państw zachodnioeuropejskich, które posiadały dostęp do morza oraz silną flotę np. Francji.
doktryna, która głosi hasłach obrony porządku społecznego oraz umacniania tradycyjnych wartości, takich jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia, autorytet. Konserwatyzm obroni starego porządku ze względu na przekonanie o ewolucyjnym, a nie rewolucyjnym charakterze zmian kulturowo‑politycznych. Konserwatyzm zrodził się na przełomie XVIII i XIX wieku jako próba przeciwstawienia się myśli oświecenia.
ideologia i kierunek polityczny, według którego wolność jest nadrzędną wartością, ma charakter indywidualistyczny. Przeciwstawia się uciskowi i łamaniu wolności jednostki. Do podstawowych wartości liberalnych zalicza się: wartości demokratyczne, prawa obywatelskie, własność prywatną i wolny rynek. Liberalizm powstał w epoce oświecenia, jako sprzeciw wobec absolutyzmu i instytucji feudalnych.
zbiór wartości, przekonań, idei i poglądów opisujących i oceniających rzeczywistość. Ideologia jest podstawą działań politycznych, ekonomicznych, etycznych, religijnych i artystycznych. Wyznacza zasady postępowania ruchów społecznych i partii politycznych.
pojęcie związane z ideologią liberalną dotyczące działania państwa, które powinno być ograniczone do roli nocnego stróża stojącego na straży fundamentalnych zasad wolności gospodarowania i prywatnej własności.
(franc. laissez faire → dajcie czynić) dawanie komuś swobody działania, nie przeszkadzanie, nie pouczanie i nie wtrącanie się
Słowa kluczowe
ideologia, konserwatyzm, liberalizm, wolność, tradycja, równość, elita, Adam Smith, Edmund BurkeEdmund Burke, religia, monarchia.
Bibliografia
J. Baszkiewicz, Władza, Wrocław 1999.
J. Buchan, Adam Smith. Życie i idee, Warszawa 2008.
W. Kwaśnicki, Historia myśli liberalnej. Wolność, własność, odpowiedzialność. Warszawa 2000.
E. Rostworowski, Wiek XVIII, Warszawa 2000.
R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Lublin 1984.
M. Żywczyński, Historia Powszechna 1789‑1870, Warszawa 2001.
Leksykon politologii, pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wrocław 1996.