Pieniądze z ziemi

Już w średniowieczu ziemia stanowiła lokatę majątku i jego przelicznik. Pan feudalny, będący właścicielem ziemi, dzielił ją między poddanych – król rozdawał ją swoim możnym, oni rycerzom, ci zaś chłopom. Pozostawała jego własnością (pobierał z niej czynsz lub robociznę), ale chłopi mogli ją np. dziedziczyć. W Europie Zachodniej w XVI–XVIII w. ta własność, nazywana podzieloną, znikła, zaś w Europie Środkowej proces ten nastąpił dopiero w XIX w. Zaczęło się od grodzeń, czyli znoszenia wspólnych praw do użytkowania ziemi w XVI w. w Wielkiej Brytanii. W średniowiecznej wsi mieszkańcy mieli zwykle prawo wypasać bydło na łące należącej do właściciela. Ponieważ znacznie wzrosły ceny za owczą wełnę, właściciele ogrodzili pastwiska, pozostawiając je tylko dla swoich owiec. Pozbawieni pastwisk chłopi szybko ubożeli, nie mogąc w swoich gospodarstwach hodować zwierząt. Ponieważ nie byli w stanie płacić czynszów, opuszczali gospodarstwa lub byli z nich rugowani. Ich ziemię zamieniano na kolejne pastwiska – hodowla owiec zapewniała wielkim właścicielom godziwe zyski przy małym nakładzie pracy. Jeżeli właściciel chciał nadal uprawiać zboża, usuwał dotychczasowych chłopów i wprowadzał nowych, oferując im znacznie gorsze warunki – zamiast stałej renty feudalnej musieli płacić zmieniający się co roku wysoki czynsz dzierżawny. Mogli też zostać w każdej chwili usunięci z ziemi.

Rr36ZARbJuUmn

Obraz przedstawia troje ludzi zbierających zboże na polu. Nad nimi stoi zarządca z kijem.

Zjawiska podobne do grodzeń występowały także na kontynencie. Wielcy właściciele mogli przestawić się na system produkcji typu kapitalistycznego – płacili za wykonywaną w ich majątku pracę, sprzedawali plony. Gromadzili też kapitał, który mógł być zainwestowany na nowo. Na Wyspach Brytyjskich właściciel ziemski miał swobodę inwestowania – mógł użyć kapitału, by zakupić ziemię, wykupić udziały w przedsiębiorstwie handlowym lub przemysłowym. Na kontynencie warunki lokowania kapitału były gorsze. Zwykle szlachta nie miała możliwości, by inwestować w przedsiębiorstwa handlowe lub rzemieślnicze. Podobnie było w Polsce i innych krajach Europy Środkowej. Dlatego szlachta kontynentalna wydawała uzyskane nadwyżki albo na dokupienie ziemi, albo na konsumpcję. Natomiast mieszczanie inwestowali swój kapitał – pieniądze z giełdy, banków i hurtowej sprzedaży, w powstający przemysł.

Pieniądze z morza, zza morza i z handlu

R1VcqamNXN8bq1

Obraz przedstawia morze i cumujące na nim fleuty.

W XVII i na początku XVIII w. na morzach dominowali Holendrzy. Narzędziem do osiągnięcia przez nich sukcesu był nowy typ żaglowca – fleuta, najbardziej ekonomiczny statek XVII w. Jej ożaglowanie obsługiwane było w większości z pokładu, czasem występowały też na niej żagle skośne – sztaksle i kliwry. Ten typ ożaglowania pozwalał zmniejszyć ilość załogi, a więc i koszty.

Holendrzy, których załogi były słabo opłacane i nieliczne, ale doskonale obyte z morzem, w dość krótkim czasie zawładnęli wieloma morskimi trasami. Nowe wynalazki szkutnicze pozwalały im utrzymać dominację w pośrednictwie handlowym. Zajęli także cenne tereny zamorskie – eksploatowali swoje kolonie w Indiach Holenderskich (dziś Indonezja) czy w Gujanie, skąd wyparli Portugalczyków.

Na zgromadzenie dużych kapitałów pozwalał też handel, który nie dotyczył kolonii. Wielka wymiana towarowa z Europą Środkową, hurtowy handel surowcami czy suknem były dla wielu źródłem majątku i akumulacji pierwotnejakumulacja pierwotnaakumulacji pierwotnej.

Hugo Grocjusz (1583–1645) – holenderski prawnik i filozof, stworzył nowożytną koncepcję wolności mórz i wolnego handlu (Wolność mórz, czyli dysertacja o prawie, jakie przysługuje Holendrom do handlu z Indiami – 1609 r.). Zasady tej wolności wywiódł z prawa naturalnego i zawarł w trzech tezach.

Pieniądze państwowe i zdobyte dzięki państwu

Dodatkowe pieniądze można było uzyskać dzięki polityce państwa – merkantylizmmerkantylizmmerkantylizm ułatwiał akumulację poprzez inwestycje państwowe i protekcjonizm celny. Królewskie dotacje wspierały manufakturymanufakturamanufaktury, zwłaszcza te, które produkowały dla wojska. Protekcja celna chroniła rodzimych producentów przed konkurencją z zagranicy, a system podatkowy obciążał najuboższych, by bogatsi mogli inwestować pieniądze.

Królowie często sami zakładali przedsiębiorstwa, jak np. król Francji Ludwik XIV, car Piotr I Wielki czy niemieccy władcy. Najlepszym bliskim Polsce przykładem były państwowe manufaktury w saksońskiej Miśni, założone przez Augusta II Mocnego, władcę Rzeczypospolitej i Saksonii. Czasem władcy byli udziałowcami przedsiębiorstw i kompanii, np. Elżbieta I Tudor inwestowała w wyprawy korsarskie i miała udziały w brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Władczyni doprowadziła do zwycięstwa w konkurencji z Hiszpanią na morzu, obalając mit Niezwyciężonej Armady.

Najpotężniejszy zastrzyk finansowy, udzielony przez państwa gospodarkom w dziedzinie akumulacji pierwotnej w Europie, dała polityka państwowa w czasach napoleońskich. Bogacono się na kredytach zaciągniętych na prowadzenie wojny (np. rodzina Rothschildów) czy dostawach dla wojska jako tzw. liweranciliwerantliweranci. Właściciele tych fortun zakładali banki i nowoczesne przedsiębiorstwa.

Akumulacja pierwotna nastąpiła właściwie tylko w Europie i w Stanach Zjednoczonych, w niewielkim stopniu w Chinach. Spowodowała jednak możliwość stworzenia unikatowej wówczas gospodarki, opartej na pomnażaniu kapitału pierwotnego poprzez inwestowanie jego większej części w przedsiębiorstwa produkcyjne. Pojawienie się w wieku oświecenia maszyn przemysłowych trafiło na podatny grunt finansowy – zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, w której rewolucja przemysłowa zaczęła się o pół wieku wcześniej (w XVIII w.) niż w reszcie Europy  (XIX w.).

Słownik