Przeczytaj
Poetka‑filozofka
Wisława Szymborska była poetką‑filozofką. Stworzyła własną poetycką ontologięontologię, antropologięantropologię, aksjologięaksjologię. Źródłem jej filozofowania było dziwienie się światem, które stało się przyczyną stawiania pytań. Autorkę Schyłku wieku zdumiewały różne rzeczy – to, że człowiek istnieje, że ewoluował w istotę rozumną, że jest zdolny do rzeczy pięknych, ale też okrutnych. Jej twórczość to poezja pytań – najczęściej tych bez odpowiedzi, co nie znaczy, że retorycznychretorycznych. Jeden ze swoich pierwszych tomików Szymborska zatytułowała Pytania zadawane sobie.
Warto przytoczyć choć kilka z tych pytań:
WizerunekJeśli wybrańcy bogów umierają młodo,
co począć z resztą życia?Źródło: Wisława Szymborska, Wizerunek, [w:] tejże, Wybór poezji, s. 109.
W rzece HeraklitaW rzece Heraklita
ja ryba pojedyncza, ja ryba odrębna
(choćby od ryby drzewa i ryby kamienia)
pisuję w poszczególnych chwilach małe ryby
w łusce srebrnej tak krótko,
że może to ciemność w zakłopotaniu mruga?Źródło: Wisława Szymborska, W rzece Heraklita, [w:] tejże, Wybór poezji, s. 131.
JaskiniaNa ziemi może jednej
w niebie? może siódmym?Źródło: Wisława Szymborska, Jaskinia, [w:] tejże, Wybór poezji, s. 176.
Wszelki wypadekWięc jesteś? Prosto z uchylonej jeszcze chwili?
Źródło: Wisława Szymborska, Wszelki wypadek, [w:] tejże, Wybór poezji, s. 184.
Pytań pada więcej. Mają różny wydźwięk i ukazują różne oblicza człowieczeństwa. Jednostka jawi się poprzez nie jako byt wrzucony w świat i niewiele znaczący wobec jego ogromu. Nie oznacza to jednak, że Szymborska widzi człowieka jako biblijną marność, a jej poezja wpisuje się w nurt twórczości wanitatywnejwanitatywnej. Wydaje się raczej, że autorka Schyłku wieku myśli o jednostce ludzkiej jak Blaise Pascal, który pisał, że człowiek jest trzciną na wietrze, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącąIndeks górny 11Indeks górny 11
.
Nie udzielając odpowiedzi, Wisława Szymborska zmusza czytelnika do zadawania sobie tych samych pytań oraz dowartościowuje sam akt pytania. Pośrednio przywołuje Sokratejską formułę Scio me nihil scireScio me nihil scire i domaga się stałego podejmowania intelektualno‑duchowego wysiłku poszukiwania odpowiedzi na najważniejsze pytania dotyczące sedna ludzkiej egzystencji.
Poezja filozoficzna Szymborskiej (człowiek, byt, poznanie, etyka)Opis poetyckiej filozofii Wisławy Szymborskiej wymaga w pierwszej kolejności odpowiedzi na pytanie o źródło filozofowania. Jaka energia wprawia w ruch mowę poetki i nadaje jej kształt liryki filozoficznej? Jakie założenia tkwią u podstaw myśli, która staje się słownie i poetycko stwierdzeniem stanu rzeczy i uogólnieniem, poznaniem otaczającego świata i rozpoznaniem w nim siebie, wewnętrznie przeżytą prawdą rzeczową – o świecie, o czytelniku, o wszystkim, co istnieje? Podnietą filozofowania, jak wiadomo, bywały z gruntu odmienne doświadczenia. Odnajdywano je w nagłym olśnieniu, przeczuciu, zaciekawieniu, przeżyciu tajemnicy bytu, wątpieniu we wszystko. Otóż u Szymborskiej takim punktem wyjścia w refleksji nad światem – punktem łączącym poezję i filozofię – jest zdziwienie, które przekracza próg oczywistości i wydobywa niezwykłość zjawiska [...].
Zdziwienie u Szymborskiej jest wyjściem ze stanu natury, bytu zasklepionego w sobie samym, „bez drzwi”, bez widnokręgu i perspektywy, bez odniesienia do siebie – własnego istnienia – i do otoczenia. Porzuca stan oczywistości, zawiesza ją lub zgoła rozbija, zamienia w nieoczywistość, w pytanie, problem. Powoduje rozszczepienie i podwojenie podmiotu mówiącego, to, że staje się on jednocześnie pytającym i zapytywanym (czemu jestem „ta a nie inna”, „I co tu robię”?), mówiącym i tym, o kim się mówi, kimś poszczególnym i reprezentacją ogółu.
Źródło: Edward Kasperski, Poezja filozoficzna Szymborskiej (człowiek, byt, poznanie, etyka), „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1996, nr XXXI, s. 11–12.
Poezja filozoficzna SzymborskiejPoetycką antropologię Szymborskiej określa w dziedzinie wartości wysiłek oswajania z trudną negatywnością istnienia, przyjęcie – zamiast ucieczki w sny, ułudę, upraszczające schematy (Pisanie życiorysu), ideologiczne utopie i religijne eschatologie – następstw jej obecności w krótkiej, ale przecież jedynej i niewymiennej „podróży” przez czas, przelotnego pobytu na świecie, sekundy trwania w kosmicznej nieskończoności. Istnienie ludzkie, przyznaje poetka za Heideggerem, jest istotnie „bytem ku śmierci” (Sein zum Tode), ku nicości, to piętno na nim jest niezmazalne, ale spojrzenie takie ogarnia jedynie pół prawdy. Istnienie to bowiem nie tylko pogrąża się w niebycie, ale także – dlaczegóż by o tym zapominać? – z niebytu się wyłania. „Nicość przenicowała się także i dla mnie” – czytamy w znanym wierszu ze zbiorku Wszelki wypadek. Treścią tego „przenicowania” jest wyjście z niebytu, znalezienie się „po tej stronie” bliźniaczej pary byt – nicość. Problem człowieka zatem – to czym jego „gwiezdne na chybił trafił” zapełnić. Ale na to, jak utrzymuje poetka, nie ma i nie może być żadnej recepty.
Jak żyć – spytał mnie w liście ktoś
kogo ja zamierzałam spytać
o to samoZnowu tak jak zawsze,
co widać powyżej,
nie ma pytań pilniejszych
od pytań naiwnych
(Schyłek wieku)Poetycka antropologia Szymborskiej jest rozjaśnianiem egzystencji, a nie przepisywaniem recept „na życie szczęśliwe”, które – jako życie według recepty – przestaje być osobnym i własnym. Przenika ją myśl o wyjątkowości i niewymienności fenomenu ludzkiego, braku dla niego jednolitych miar i trwałych przypisań. Jest nieprawdą, głosi, że istnieje gotowa odpowiedź na pytanie, kim jest człowiek. Jeśli taka odpowiedź kiedykolwiek istniała lub istnieje, to jest ona w istocie rzeczy banalna. Odpowiedź na pytanie, kim jest człowiek, jest w człowieku, a nie gdzieś poza nim. Dzieli ona wszystkie warunki, jakim on podlega. Taka jest konkluzja (jeśli to uznać za konkluzję) zawarta w poetyckiej antropologii Szymborskiej.
Źródło: Edward Kasperski, Poezja filozoficzna Szymborskiej, „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza” 1996, nr (R. 31), s. 15–16.
O autorce
Wisława Szymborska (1923–2012) to polska poetka współczesna, uhonorowana w 1996 roku literacką Nagrodą Nobla. W swoich utworach poetyckich w charakterystycznym ironicznym, a zarazem serdecznym tonie podejmowała zarówno wielkie filozoficzne kwestie dotyczące istoty człowieczeństwa, sensu życia, jak i problemy dnia codziennego, relacji międzyludzkich: przyjaźni, miłości, wrogości. Stworzyła kilkanaście tomów poezji, z których najbardziej znane to Sto pociech (1967), Wielka liczba (1976), Chwila (2002).
Schyłek wiekuMiał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieść nie zdąży,
lata ma policzone,
krok chwiejny,
oddech krótki.Już zbyt wiele się stało,
co się stać nie miało,
a to, co miało nadejść,
nie nadeszło.Miało się mieć ku wiośnie
i szczęściu, między innymi.Strach miał opuścić góry i doliny.
Prawda szybciej od kłamstwa
miała dobiegać do celu.Miało się kilka nieszczęść
nie przydarzać już,
na przykład wojna
i głód, i tak dalej.W poważaniu być miała
bezbronność bezbronnych,
ufność i tym podobne.Kto chciał cieszyć się światem,
ten staje przed zadaniem
nie do wykonania.Głupota nie jest śmieszna.
Mądrość nie jest wesoła.Nadzieja
to już nie jest ta młoda dziewczyna
et cetera, niestety.Bóg miał nareszcie uwierzyć w człowieka
dobrego i silnego,
ale dobry i silny
to ciągle jeszcze dwóch ludzi.Jak żyć – spytał mnie w liście ktoś,
kogo ja zamierzałam spytać
o to samo.Znowu i tak jak zawsze,
co widać powyżej,
nie ma pytań pilniejszych
od pytań naiwnych.Źródło: Wisława Szymborska, Schyłek wieku, [w:] tejże, Wybór poezji, oprac. W. Ligęza, s. 290–291.
Koniec wieku XIXPrzekleństwo?... Tylko dziki, kiedy się skaleczy,
złorzeczy swemu bogu skrytemu w przestworze.
Ironia?... Lecz największe z szyderstw czyż się może równać
z ironią biegu najzwyklejszych rzeczy?Wzgarda… Lecz tylko głupiec gardzi tym ciężarem,
którego wziąć na słabe nie zdoła ramiona.
Rozpacz?... Więc za przykładem trzeba iść
skorpiona, co się zabija, kiedy otoczą go żarem?Walka?... Ale czyż mrówka rzucona na szyny może
walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?
Rezygnacja?... Czyż przez to mniej się cierpieć
będzie, gdy się z poddaniem schyli pod nóż gilotyny?Byt przyszły?... Gwiazd tajniki któż z ludzi
ogląda, kto zliczy zgasłe słońca i kres światu
zgadnie? Użycie?... Ależ w duszy jest zawsze coś
na dnie, co wśród użycia pragnie, wśród rozkoszy żąda.Cóż więc jest? Co zostało nam, co wszystko wiemy,
dla których żadna z dawnych wiar już nie wystarcza?
Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,
człowiecze z końca wieku?... Głowę zwiesił niemy.Źródło: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX, [w:] tegoż, Wybór poezji, s. 104–105.
Słowniczek
(gr. áxios – godny, cenny; lógos – słowo, nauka) nauka o wartościach, zajmująca się badaniem natury wartości, podstawami i kryteriami wartościowania; określona teoria wartości
(gr. ánthrōpos – człowiek; lógos – myśl, słowo) biologiczna nauka o człowieku, jego pochodzeniu, rozwoju i zróżnicowaniu rasowym; nauka o kulturze narodów zwłaszcza pierwotnych; dział filozofii rozpatrujący człowieka jako istotę społeczną, w powiązaniu ze światem kultury i całokształtem jego społecznych wytworów
(gr. on óntos – będący, byt; óntos on – rzeczywiście będący, istniejący; lógos – słowo, nauka, teoria) dział filozofii, nauka o bycie, naturze i postaciach bytu
zwrot krasomówczy, pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi, zdanie mające sens twierdzący, ujęte jednak w formę pytajną w celu nadania wypowiedzi wyrazistego zabarwienia emocjonalnego
„Wiem, że nic nie wiem” – zdanie przypisywane Sokratesowi