Wolność podstawą moralności

Pytania o to, co możemy wiedzieć, i o to, co powinniśmy czynić, wskazują na dwie różne dziedziny dociekań.

Pierwsze z pytań dotyczy obszaru nauki i rozumu teoretycznego, drugie zaś odnosi się do sfery moralności i działania (etyki), podlegającej rozumowi praktycznemu (stąd główne dzieło, w którym Kant przedstawia swoją koncepcję etyczną, nosi tytuł Krytyka praktycznego rozumu).

Pytania te, choć dotyczą dwóch różnych planów ludzkiego życia, pozostają ze sobą w ścisłym związku. Punktem wyjścia rozważań etycznych Kanta jest problem lokujący się w obszarze wiedzy: filozof zwraca uwagę na oczywisty fakt, że człowiek jest częścią przyrody. Stwarza to poważny problem, bowiem w przyrodzie rządzą ściśle deterministyczne prawa. Jeżeli prawa te w taki sam sposób kierują życiem ludzi, to wszelka moralnośćmoralnośćmoralność jest niemożliwa, ponieważ moralność musi opierać się na wolnym wyborze.

Wola – inaczej niż w przypadku istot nierozumnych, którymi kieruje konieczność (prawa przyrody) – stanowi przyczynę działania człowieka i wiąże się z dokonywaniem przez niego wyborów. To właśnie wolność pozwala woli działać niezależnie od zewnętrznych przyczyn, umożliwia wolny wybór i, co za tym idzie, osąd moralny. Dzięki wolności ludzie są odpowiedzialni za swoje czyny, a ich postępki zyskują wartość etyczną: mogą być oceniane jako dobre bądź złe.

Kant doszedł do przekonania, że nie można dowieść, iż człowiek jest wolny. Jednak żeby moralność była możliwa, musimy przyjąć takie założenie. Jest ono zasadne, gdyż jako podmiot moralny człowiek nie jest częścią świata fenomenówfenomenfenomenów (konstruowanego przez umysł świata zjawisk, w którym panuje konieczność), lecz świata noumenównoumennoumenów (o świecie tym nic nie wiemy, dlatego możemy założyć, że nie rządzą nim ściśle deterministyczne prawa) – człowiek rozpatrywany jest tu jako umysł, który konstruuje świat zjawisk i który może być przez to wolny, chociaż nie mamy tej pewności.

Czyny moralne i czyny legalne

R1CPvDLBFK9EW1

Zdjęcie przedstawia dwóch starszych mężczyzn. Pomiędzy nimi stoi duża, pusta klatka dla ptaków. Mężczyzna stojący po prawej stronie trzyma w prawej ręce dużą, martwą papugę.

Ważnym etycznym rozróżnieniem wprowadzonym przez Kanta jest podział na czyny moralne i czyny legalne. Różnica pomiędzy nimi jest prosta:

• czyny moralne – to czyny zgodne z prawem moralnym i podejmowane ze względu na prawo moralne;

• czyny legalne – czyny zgodne z prawem moralnym, ale podejmowane nie ze względu na prawo moralne, lecz np. lecz ze strachu lub z chęci zysku.

Konsekwencje koncepcji etycznej Kanta mogą się wydać paradoksalne. Okazuje się, że jeżeli niesiemy komuś pomoc, bo nam to sprawia przyjemność, to nasz czyn nie jest moralny, lecz legalny. Nie postępujemy z nakazu prawa moralnego, lecz pod wpływem skłonności. Do istoty moralności w ujęciu Kanta należy zatem samoprzezwyciężanie się w imię rozumu.

Jeżeli więc Matka Teresa niosła pomoc bliźnim w nadziei na późniejszą nagrodę w niebie, to jej czyny nie były moralne, lecz legalne. Jeśli zaś wyobrazimy sobie osobę typu Markiza de Sade, która, pokonawszy własne skłonności, bezinteresownie pomógł innemu człowiekowi, bo tak nakazuje rozum, to jego czyn, wyrastający z samoprzezwyciężenia się, będzie moralny.

Zdaniem Kanta człowiek stale doświadcza konfliktu pomiędzy rozumem a skłonnościami, dlatego też – żeby się rozwijać moralnie – nieustannie powinien dokonywać aktów samoprzezwyciężania się.

Słownik