Powstanie Rzymu i źródła prawa

Zgodnie z legendą Rzym został założony w 753 roku p.n.e. Początkowo było to niewielkie państewko w Lacjum, które szybko zaczęło podbijać sąsiednie ziemie. W państwie rzymskim obowiązywało początkowo prawo zwyczajowe, utrwalone w tradycjach przodków i przenikające się z wierzeniami religijnymi.

Podstawowe źródła prawa rzymskiego do upadku republiki

Periodyzacja prawa rzymskiego

W trakcie istnienia Rzymu prawo wielokrotnie się zmieniało, jego ewolucja była konsekwencją potrzeb i rozwoju państwa. Dlatego możemy je podzielić na:

• prawo okresu archaicznego – od założenia Rzymu (około 753 r. p.n.e.) do podboju całej Italii (264 r. p.n.e.);

• prawo okresu przedklasycznego – od połowy III w. p.n.e. do końca republiki (27 r. p.n.e.);

• prawo okresu klasycznego – od początku cesarstwa do objęcia władzy przez Dioklecjana (284 r.);

• prawo okresu poklasycznego – od początków panowania cesarza Dioklecjana do śmierci Justyniana I Wielkiego (565 r.).

Prawo XII tablic

R1B87jdbUvG3C

Rycina przedstawia grupę mężczyzn w tunikach stojących przy postumencie, na którym umieszczonych jest dwanaście tablic. Mężczyźni rozmawiają ze sobą, gestykulują.

Z czasem doszło w Rzymie do rywalizacji bogatych, mających prawa i przywileje patrycjuszy z plebejuszami, co spowodowało powstanie pierwszego spisu obowiązującego prawa – ustawy XII tablic. Prawo to zostało ustanowione ok. 451–450 r. p.n.e. Było to wielkie osiągnięcie plebejuszy, którzy w ten sposób chcieli ukrócić samowolę arystokracji rodowej. Od tego momentu wymiar sprawiedliwości miał kierować się prawem spisanym.

Prawo rzymskie epoki klasycznej

R1350DacLBznN1

Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę, na której widoczny jest prawy profil dojrzałego mężczyzny. Całość płaskorzeźby otoczona jest wieńcem laurowym.

Okresem największego rozwoju prawa rzymskiegoprawo rzymskieprawa rzymskiego jest okres klasyczny, trwający od schyłku republiki do połowy III w. n.e. W epoce klasycznej źródła prawa uległy zróżnicowaniu.

Obok prawa stanowionego przez zgromadzenia republikańskie i uchwał senatu duże znaczenie miały konstytucje cesarskie oraz działalność prawotwórcza urzędników i znawców prawa. Dokonany został wtedy podział na prawo publiczne i prawo prywatne, co zostało wyrażone w klasycznej formule Ulpiana.

Źródła prawa

• Uchwały senatu – od 10 r. n.e. zaczęły zastępować decyzje zgromadzenia ludowego w kwestiach ustawodawczych.

• Konstytucje cesarskie – prawo wydawane przez kolejnych cesarzy w postaci edyktów, mandatów, dekretów i reskryptów.

• Działalność jurystów – możliwa była na mocy przywileju ius publice respondendi nadawanego niektórym prawnikom rzymskim; mieli oni prawo do udzielania odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych, które to odpowiedzi miały wiążącą moc dla organów państwowych; jeśli dwóch prawników wydało różne opinie, wtedy sędzia dokonywał wyboru jednej z nich.

• Instytucje – czyli podręczniki do nauki prawa.

Prawo okresu poklasycznego

W okresie panowania Dioklecjana wykształciła się nowa forma cesarstwa, zwana dominatem, która przyniosła wzmocnienie władzy cesarskiej przez jej absolutyzację. Spowodowało to zmianę źródeł prawa w Rzymie, jednym z atrybutów absolutnej władzy cesarza była bowiem moc stanowienia prawa. Dlatego od tego momentu jedynym źródłem prawa stały się ustawy cesarskie (leges). Wypierały one wcześniejsze instytucje prawa, przyczyniając się do jego ujednolicenia w postaci zwartego systemu norm. Pierwsze próby unifikacji i uporządkowania prawa zostały podjęte w IV wieku we wschodniej części cesarstwa rzymskiego. W ten sposób powstał Codex Gregorianus, który porządkował konstytucje cesarzy od cesarza Hadriana do 291 r., oraz Codex Hermogenianus, który był uzupełnieniem pierwszego do 314 roku.

Kolejny krok uczynił cesarz Teodozjusz II, który polecił podjąć prace nad pełnym skodyfikowaniem prawa z uwzględnieniem pism prawników klasycznych. Efektem tych działań był ogłoszony w 438 roku Codex Theodosianus, który stał się oficjalnym zbiorem prawa w zachodniej części imperium rzymskiego. Był on we wczesnym średniowieczu podstawą wiedzy o prawie rzymskim i głównym źródłem dla germańskich spisów prawa.

Wulgaryzacja prawa

W następstwie upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 roku na jego terytorium weszły liczne plemiona germańskie, przynosząc ze sobą własne rozwiązania prawne, które zaczęły zniekształcać obowiązujące dotychczas prawo rzymskie. Jest to okres kryzysu nauk prawniczych, które dotychczas kwitły w Rzymie. Prawo stało się prymitywne i kazuistyczne, często bowiem opierano się na gotowych kazusach prawnych.

Kodyfikacja Justyniana Wielkiego

Ujednolicenie i uporządkowanie prawa rzymskiego nastąpiło w VI wieku za panowania cesarza Justyniana Wielkiego, który przejął władzę w 527 roku. Natychmiast powołał specjalną komisję, której zadaniem była kodyfikacjakodyfikacjakodyfikacja prawa. Na czele komisji postawił dworskiego dostojnika i ministra sprawiedliwości Tryboniana. W ciągu siedmiu lat doprowadził on do skodyfikowania prawa rzymskiego. W tym celu skompletował zespół prawników, których pracami kierował. W 534 roku światło dzienne ujrzały trzy wielkie zbiory praw: Kodeks Justyniana, Digesta i Instytucje.

R11bV6tvVIi4g1

Zdjęcie przedstawia fragment mozaiki. Widać na nim twarz młodego, szczupłego mężczyzny w koronie.

• Kodeks Justyniana składa się z 12 ksiąg podzielonych na tytuły (w liczbie 765). Zawierają one ponad 4600 konstytucji wydawanych przez cesarzy rzymskich. Najstarsze z nich pochodzą z czasów Hadriana. Wyszczególniają imię cesarza, który przyjął dany akt, adresata konstytucji oraz daty i miejsca ich ogłoszenia (przy braku informacji umieszczano słowa sine die et consule – bez dnia i konsula). W większości napisane są po łacinie, a około 150 po grecku.

• Digesta – wybór fragmentów pism 39 jurystów dokonany urzędowo. Zostały one podniesione do rangi ustawy. Najobszerniejsza z trzech części wielkiej kompilacji prawa rzymskiego podjętej w latach 528–534 przez cesarza Justyniana I Wielkiego.

• Instytucje – podręcznik prawa rzymskiego skierowany do młodzieży dążącej do poznania prawa. Ułożono je według systematyki prawnika rzymskiego Gajusza z podziałem na: personae (przepisy dotyczące osób), res (przepisy dotyczące rzeczy) i actiones (skargi, przepisy proceduralne). Księgi podzielono na tytuły. W odróżnieniu od klasyfikacji Gajusza wyróżniono księgę czwartą, w której omówiono normy prawa karnego i sądowego.

Cesarz Justynian I Wielki zakładał, że jego kodyfikacja prawa będzie stanowić całość prawa obowiązującego jednocześnie i wyłącznie w imperium. Jednak czas szybko pokazał, że tak się nie stało. Sam cesarz wydawał nowe konstytucje, które zmieniały utworzone wcześniej prawa. Nowe konstytucje zostały zebrane w zbiór zatytułowany Nowele. Tym samym powstała czwarta część kodyfikacji justyniańskiej. Całość tej kodyfikacji w średniowieczu została nazwana Corpus Iuris CivilisCorpus Iuris CivilisCorpus Iuris Civilis i stała się podstawą wiedzy na temat prawa rzymskiego.

Znaczenie prawa rzymskiego

Wpływ prawa rzymskiego na współczesne systemy prawne jest bardzo duży, szczególnie w przypadku prawa cywilnego. We wszystkich systemach prawnych Europy kontynentalnej odnajdujemy elementy prawa rzymskiego. Olbrzymi wpływ na to miało wykorzystanie Corpusu Iuris Civilis w wiekach średnich oraz narzucenie podbitej Europie przez Napoleona Bonapartego zbioru praw opierających się na tradycji rzymskiej, zwanego Kodeksem Napoleona. Wpływy prawa rzymskiego widać np. w statutach kazimierzowskich z XIV wieku oraz w sprawach związanych z obrazą majestatu władcy i zdradą państwa za panowania Zygmunta III Wazy oraz Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wielu badaczy uważa jednak, że nigdy nie dokonała się w pełni recepcja prawa rzymskiego w Polsce.

Czesław Miłosz o dziedzictwie prawa rzymskiego pisał tak:

Paremie prawa rzymskiego

Słownik