Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Otchłań krwi i ciemności

Niemcy przewidywały, że Rosja nie przystąpi szybko do wojny. Wskazywały na to rozmiary państwa i związane z tym trudności mobilizacyjne. Plan Schlieffena zakładał zatem skierowanie większości sił cesarskich na Zachód i pokonanie Francji, a dopiero później zwrócenie się przeciwko Rosji. Dzięki temu Niemcy nie stanęłyby w obliczu wojny na dwa frontyfrontfronty. Armia rosyjska zmobilizowała się jednak znacznie wcześniej, niż przewidywały to Niemcy, i w połowie sierpnia ruszyła w kierunku Prus Wschodnich, zmuszając armię cesarską do wycofania części swoich dywizji z frontu zachodniego. W dniach 26‑30 sierpnia 1914 r. rozegrała się bitwa pod Tannenbergiem zakończona wielkim zwycięstwem armii niemieckiej nad rosyjską.

RimaaUMSAIT6Y
Paul von Hindenburg, głównodowodzący armią niemiecką w bitwie pod Tannenbergiem, na obrazie pędzla Hugona Vogla z XX w. Opisz, w jaki sposób malarz przedstawił niemieckiego dowódcę.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1PVmmBN0aSTY1
Aleksiej Brusiłow, dowódca Frontu Południowo-Zachodniego w czasie I wojny światowej. Był twórcą planu zmasowanego uderzenia na wojska austro-węgierskie w Galicji, których celem miało być odciążenie frontu zachodniego przez wycofanie stamtąd części dywizji niemieckich. Ofensywa ta w wymiarze strategicznym zakończyła się sukcesem, gdyż Niemcy odstąpili spod Verdun, a Austro-Węgrzy ponieśli klęskę. Ale armia rosyjska straciła ok. 1 mln żołnierzy. Po rewolucji bolszewickiej gen. Brusiłow służył w Armii Czerwonej. Przypomnij sobie z poprzedniej lekcji, jakie bitwy toczyły się na froncie zachodnim w czasie, gdy gen. Brusiłow podjął ofensywę przeciwko armii austro-węgierskiej.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Lepiej Rosjanie spisali się w starciu z wojskami austro‑węgierskimi, które po ciężkich bojach zostały wyparte za linię Sanu. Z pomocą pokonanemu sojusznikowi przybyły dywizje niemieckie i w maju 1915 r. rozpoczęła się zwycięska ofensywa państw centralnychpaństwa centralnepaństw centralnych w Karpatach, a w następnym miesiącu na ziemiach polskich. Front, który ukształtował się pod koniec 1915 r., wrzynał się daleko w głąb terytorium rosyjskiego, ciągnąc się od Zatoki Ryskiej, wzdłuż rzeki Dźwiny, aż do Dyneburga. W następnym roku nie udało się przełamać siłom rosyjskim tego frontu, mimo początkowo zwycięskiej ofensywy pod dowództwem gen. Aleksego Brusiłowa.

Klęski Rosji na froncie miały duży wpływ na jej sytuację wewnętrzną. Dowództwo nad armią w 1915 r., mimo braku wyraźnych talentów militarnych, przejął car Mikołaj I. Od tej chwili był on bezpośrednio utożsamiany z wszelkimi niepowodzeniami wojennymi. Poniesione w wyniku dotychczasowych walk straty sił rosyjskich wynosiły ponad 1,5 mln żołnierzy wziętych do niewoli i 300 tys. zabitych. Wojna spowodowała również duże straty materialne i ogromne trudności aprowizacyjneaprowizacjaaprowizacyjne imperium carskiego. Klęski ujawniły słabe przygotowanie Rosji do udziału w wojnie. W społeczeństwie narastała frustracja. Zaczęto szukać ofiar i coraz głośniej domagać się wycofania sił rosyjskich z działań wojennych.

RDbHP177a0cdI
Niemiecka karykatura przedstawiająca armię rosyjską z 1917 r.; na pierwszym planie widoczny Michaił Aleksandrowicz, brat cara Mikołaja II, głównodowodzący armią. Opisz nastroje żołnierzy armii rosyjskiej w 1917 roku odwołując się do postaw zaprezentowanych w karykaturze. Zwróć uwagę na sposób przedstawienia oficerów i szeregowych żołnierzy.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Nowe fronty w Europie i poza nią

R1R0UgQXVM9GX1
Plakat dotyczący przystąpienia Rumunii do wojny; tekst na dole: cesarz: I ty także przeciwko mnie! Pamiętaj, Hindenburg walczy po mojej stronie, król Rumunii: Tak, ale wolność i sprawiedliwość walczą po mojej. Zastanów się, gdzie mógł powstać powyższy plakat: w państwie walczącym po stronie koalicji czy państw centralnych. Uzasadnij odpowiedź.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rok 1915 przyniósł przystąpienie do wojny nowych państw i otworzenie się innych frontów. Pierwszym z nich był front włoski. Włochy od 1882 r. łączył sojusz z państwami TrójprzymierzaTrójprzymierzeTrójprzymierza (Niemcami i Austro‑Węgrami). Mimo to, gdy wybuchła wojna, zachowały neutralność, a równocześnie zaczęły prowadzić tajne rokowania z obiema stronami w sprawie przystąpienia do wojny. W końcu w kwietniu 1915 r. zawarły w Londynie porozumienia z państwami ententyalianci/państwa ententypaństwami ententy, w zamian za przystąpienie do wojny otrzymały obietnicę przyłączenia terenów austro‑węgierskich wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza Adriatyckiego. Od tej pory państwa centralne musiały część swoich sił utrzymywać na froncie włoskim, mimo że Włosi zostali szybko pokonani i zmuszeni do wycofania się.

W tym samym roku nabrały intensywności działania wojenne na terenie Bałkanów. Na jesieni 1915 r. do wojny przyłączyła się Bułgaria, rozczarowana wynikiem wojen bałkańskich z lat 1912–1913 i dążąca do zyskania Macedonii i Dobrudży. Współdziałając z państwami centralnymi, armia bułgarska zadała klęskę Serbii. Taki sam los spotkał Rumunię, która opowiedziawszy się w 1916 r. po stronie ententy, szybko stała się obiektem zwycięskiej ofensywy państw centralnych.

RRX5jXNanDpJ61
Działania wojenne na froncie wschodnim w latach 1914‑1917
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Porażką koalicji zakończyły się także działania na Bliskim Wschodzie. Celem ich było wyeliminowanie Turcji z wojny i otworzenie drogi morskiej do Rosji, która wobec klęsk ponoszonych na froncie wschodnim coraz bardziej potrzebowała dostaw sprzętu i żywności od państw koalicji.

Mocarstwa europejskie przystępując do wojny, wciągały do niej również swoje zamorskie kolonie. Żołnierze z Indii (ponad pół miliona), Kanady, Australii, Nowej Zelandii i Związku Południowej Afryki wspomagali siły brytyjskie na różnych frontach I wojny światowej. Francja zmobilizowała ok. 800 tys. z Afryki Północnej i Zachodniej. Żołnierze ci nie tylko musieli stawiać czoło trudnej sytuacji na froncie, ale też radzić sobie z przejawami rasizmurasizmrasizmu ze strony osób, z którymi współwalczyli.

R1KsE1cN42UXM1
Mapa przedstawia udział kolonii w I wojnie światowej po stronie, po której opowiedziały się ich metropolie. Kraje stojące po stronie państw ententy zaznaczone są na zielono, te po stronie państw centralnych – na pomarańczowo, neutralne – na szaro. Na podstawie mapy ustal, czy większe poparcie na świecie miały kraje ententy, czy państw centralnych.
Źródło: Thomashwang, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Na zapleczu wojny

Długotrwała i wyczerpująca wojna prowadzona na wielu frontach wywarła znaczny wpływ na sytuację ludności cywilnej. Z czasem narastało zmęczenie wojną i oczekiwanie jej jak najszybszego zakończenia.

R1PvwSrDLNzie1
Wykres kolumnowy. Lista elementów:
  • 1. zestaw danych:
    • Państwo: Rosja
    • Przyczyny związane z działaniami militarnymi (w tys.): 410; Podpis osi wartości: liczba ludności
    • przyczyny niezwiązane z działaniami militarnymi (w tys.): 730; Podpis osi wartości: liczba ludności
  • 2. zestaw danych:
    • Państwo: Rumunia
    • Przyczyny związane z działaniami militarnymi (w tys.): 130; Podpis osi wartości: liczba ludności
    • przyczyny niezwiązane z działaniami militarnymi (w tys.): 200; Podpis osi wartości: liczba ludności
  • 3. zestaw danych:
    • Państwo: Austro-Węgry
    • Przyczyny związane z działaniami militarnymi (w tys.): 120; Podpis osi wartości: liczba ludności
    • przyczyny niezwiązane z działaniami militarnymi (w tys.): 467; Podpis osi wartości: liczba ludności
Wskaż, które państwo poniosło największe straty wśród ludności cywilnej w czasie I wojny światowej.
Źródło: ContentPlus.sp.z o.o. na podstawie Wikipedia.org, domena publiczna.

Na Zachodzie działania wojenne prowadzono z dala od ludności cywilnej, więc ofiary były głównie wynikiem niezbyt dokładnego ostrzału artyleryjskiego. Natomiast na Wschodzie front przemieszczał się w obszarach zamieszkanych. Tam też notowano wyraźnie większe straty osobowe. Przyczynił się do tego głównie rozwój nowych technologii, ułatwiających stosowanie ostrzału artyleryjskiego i nalotów. Dynamiczne zmiany linii działań wojennych powodowały, że cywile – często przypadkowo – trafiali w ogień walki. W obawie przed nadciągającymi armiami nieprzyjacielskimi ludzie opuszczali swoje domy i udawali się na poszukiwanie nowych, bezpieczniejszych siedzib (bieżeństwobieżeństwobieżeństwo). Wojna miała duży wpływ także na mniejszości narodowe. Na terenie Rosji nasiliły się pogromy antyżydowskie, a władze tureckie dokonały pierwszego w XX w. ludobójstwaludobójstwoludobójstwa – na ludności ormiańskiejludobójstwo Ormianormiańskiej.

R2RKYTOVapdlF1
Ormiańscy cywile prowadzeni do więzienia pod eskortą osmańskich żołnierzy, kwiecień 1915 r. W czasie I wojny światowej popełniono ludobójstwo na ludności ormiańskiej w latach 1915–1917. Zginęło wówczas od ok. 1 mln do 1,5 mln osób, część na skutek grabieży i gwałtów, część wypędzona na Pustynię Syryjską z powodu pragnienia i głodu. Ludobójstwo zostało dokonane przez Turków; pretekstem do eksterminacji Ormian było poparcie Armenii dla Rosjan podczas I wojny światowej. Władze tureckie do dnia dzisiejszego nie przyznają się do udziału w ludobójstwie, twierdząc, ze Ormianie padli ofiarą epidemii.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wojna we wszystkich krajach biorących w niej udział wiązała się z ograniczaniem racji żywnościowych i wprowadzaniem produktów zastępczych. Przyczyniła się do tego zarówno blokada ekonomiczna, jak i zwiększenie produkcji na potrzeby wojny kosztem tzw. przemysłu lekkiego. Wielu cierpiało z powodu niedożywienia, a nawet głodu. Ponieważ powoływano pod broń kolejne roczniki, w przemyśle coraz częściej zatrudniano kobiety. W 1917 r. stanowiły one jedną czwartą wszystkich pracowników przemysłowych. Życie cywili w czasie wojny uległo w wielu krajach fundamentalnym zmianom. Rząd nałożył na nich duże restrykcje. W Wielkiej Brytanii np. wprowadzono ograniczenia odnośnie do godzin otwarcia pubów, zakazano wystrzeliwania fajerwerków. We Francji prezydent proklamował stan oblężenia, a potem stan wojenny. Wielu ludzi z coraz większym zniechęceniem odnosiło się do wojny i dostrzegało bezsens prowadzenia działań zbrojnych.

Słownik

ludobójstwo
ludobójstwo

(zbrodnia przeciw ludzkości) celowe wyniszczanie całych lub części narodów, grup etnicznych, religijnych lub rasowych

ludobójstwo Ormian
ludobójstwo Ormian

(orm. Mec Jeghern – wielkie nieszczęście; Hajoc’ C’eghaspanut’jun – ludobójstwo Ormian) ludobójstwo popełnione na ludności ormiańskiej w imperium osmańskim w czasie I wojny światowej, w latach 1915–1917, w wyniku którego śmierć poniosło ok. 1–1,5 mln ludzi

karykatura
karykatura

(wł. caricatura) świadomie przedstawienie osoby, zjawiska lub przedmiotu w sposób zdeformowany

front
front

(łac. frons – czoło) najdalej wysunięta do przodu linia wojsk

alianci/państwa ententy
alianci/państwa ententy

ententa od entente cordiale (fr., serdeczne porozumienie); sojusz państw walczących przeciw państwom centralnym – pomiędzy Francją, Wielką Brytanią i Rosją

państwa centralne
państwa centralne

sojusz państw walczących przeciw państwom ententy w czasie I wojny światowej – Niemcy i Austro‑Węgry

bieżeństwo
bieżeństwo

(z ros. uchodźstwo) uchodźstwo w czasie I wojny światowej z dawnych terenów polskich w głąb Imperium Rosyjskiego przed zbliżającą się armią niemiecką

rasizm
rasizm

(z fr. racisme od race – ród, rasa, grupa spokrewnionych) pogląd, według którego jedna rasa jest lepsza od innych

aprowizacja
aprowizacja

(z łac. ad – do, provisio – przewidywanie) zaopatrywanie ludności w artykuły pierwszej potrzeby, zwłaszcza żywność

Trójprzymierze
Trójprzymierze

(niem. Dreibund, ang. Triple Alliance) sojusz Niemiec, Austro‑Węgier i Włoch zawarty w 1882 r., rozpadło się po przystąpieniu Włoch do I wojnie światowej po stronie państw alianckich w 1915 roku

Słowa kluczowe

front wschodni, I wojna światowa, ludność cywilna w I wojnie światowej

Bibliografia

A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1871‑1939, Warszawa 1998.

R. Pipes, Krótka historia, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2007.

D.G. Llyod, Prawda o traktacie wersalskim, A.L. Pański, Warszawa 1938.