Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Jednostka i grupy społeczne

Interakcje społeczne

W socjologii można wyróżnić dwa podejścia względem interakcji społecznychinterakcja społecznainterakcji społecznych:

Socjalizacja

W toku socjalizacjisocjalizacjasocjalizacji człowiek:

• nabywa umiejętność rozumienia znaków i symboli oraz zdolność posługiwania się nimi;

• poznaje i przyswaja sobie normy i wzory zachowań oraz wynikające stąd role społeczne;

• poznaje świat wartości;

• przyswaja sobie umiejętność posługiwania się rozmaitymi przedmiotami, z których część może być charakterystyczna tylko dla danego społeczeństwa.

Człowiek przez całe życie podlega procesowi socjalizacji, która na wielu etapach jego życia może przybierać różne formy.

Rodzaje socjalizacji

Resocjalizacja jest szczególnie istotna w przypadku zjawisk marginalizacjimarginalizacjamarginalizacji i wykluczeniawykluczeniewykluczenia społecznego.

Zbiorowość

Struktury i podziały społeczne

Zróżnicowanie i podziały społeczne występują we wszystkich zbiorowościachzbiorowośćzbiorowościach. Naturalne są jednak pytania o ich przyczyny, stopień trwałości podziałów, sztywność granic pomiędzy nimi, a także o ruchliwość społeczną, czyli możliwości przekroczenia podziałów społecznych przez jednostki. W miarę trwałe podziały społeczne tworzą strukturę społeczną.

Struktura społeczna jest uporządkowanym układem stosunków między elementami składowymi: jednostkami, rolami społecznymi, pozycjami społecznymi, grupami społecznymi i instytucjami. Cechuje ją ciągłość, nie podlega nagłym zmianom, ale też nie jest statyczna. Jej poszczególne elementy znajdują się w ruchu, podlegają modyfikacji, są też zastępowane przez inne. Zachodzące zmiany nie prowadzą jednak do naruszenia stabilności całego układu. Struktura społeczna obejmuje wszystkie rodzaje grup i zbiorowości.

W tradycji socjologii struktury społeczne dzielą się na makrostrukturymakrostrukturymakrostruktury i mikrostrukturymikrostrukturymikrostruktury.

Klasyczne spojrzenie na podziały społeczne

Można wyróżnić trzy klasyczne ujęcia podziałów społecznych, mianowicie:

• koncepcję strukturalną opartą na konflikcie (Karol Marks);

• koncepcję opartą na trzech wymiarach (ekonomicznym, kulturowym i politycznym) podziałów społecznych (Max Weber);

• koncepcję opartą na stratyfikacyjnym podziale społeczeństwa, czyli na uwarstwieniu (William Lyod Warner).

Strukturalne podziały społeczne

Według koncepcji Karola Marksa podział na klasy jest jedynym istotnym podziałem społeczeństwa. Każde historyczne społeczeństwo dzieli się na dwie klasy, które różnią się między sobą stosunkiem do środków produkcji. Na tej podstawie Marks wyróżnił klasę posiadającą środki produkcji (panującą) i klasę, która ich nie posiada (uciskaną). Zdaniem Marksa w rozwoju historycznym takimi klasami byli, odpowiednio, feudałowie i chłopi, burżuazja (kapitaliści) i proletariat.

W społeczeństwie kapitalistycznym Marks wyróżnił dwie klasy: klasę burżuazji, kapitalistów (właścicieli środków produkcji) i proletariat (pracowników najemnych). Różnice pomiędzy klasami nie ograniczają się tylko do różnic ekonomicznych, ale wpływają również na sposób życia, różnicują bowiem dostęp do władzy, wykształcenia, a także kształtują światopogląd.

Istotne jest też odróżnienie „klasy w sobie” i „klasy dla siebie”, czyli klasy, której odrębność jest nieuświadamiana przez jej członków, od tej, która jest związana właśnie z uświadomieniem sobie własnego położenia. Dopiero ten stan stwarza z danej klasy klasę rewolucyjną.

Między dwiema wyróżnionymi klasami utrzymuje się stały konflikt, ponieważ ich interesy są sprzeczne. Patrząc z tej perspektywy, Marks uważał rewolucję za nieuchronną. W jej wyniku powstałoby społeczeństwo bezklasowe (komunistyczne).

Trzy wymiary podziałów społecznych

W koncepcji Maxa Webera podziały społeczne nie przebiegały tak jednowymiarowo jak u Marksa. Dzieje się tak, ponieważ struktura społeczna jest układem krzyżujących się ze sobą różnorodnych hierarchii (kulturowych, politycznych i ekonomicznych), a nierówności społecznych, które kształtują podziały społeczne, nie można uszeregować hierarchicznie.

W gospodarce wolnorynkowej podział na klasy jest wynikiem różnych szans na rynku, które zależą od pozycji majątkowej, wykształcenia, zawodu. Weber wyróżnił tutaj klasy własności (np. rentierzy i osoby nieposiadające własności) oraz klasy zawodowo‑dochodowe (np. przemysłowcy i ich pracownicy). W podziale społecznym ważne są nie tylko dobra materialne, ale także dobra niematerialne. Wśród nich istotną rolę odgrywają zwłaszcza uznanie społeczne (prestiż) i władza.

Właśnie te trzy rodzaje dóbr są podstawą wyróżnienia trzech płaszczyzn różnicowania społecznego.

Stratyfikacyjne podziały społeczne

Społeczeństwo jest tu opisywane według hierarchicznego podziału na warstwy lub klasy społeczne. Wyróżnikiem podziału jest nierówny podział dóbr (dochodów, władzy, prestiżu).

Ujęcie stratyfikacyjne (stratyfikacja oznacza uwarstwienie) ukazuje rozmieszczenie jednostek na hierarchicznej – warstwowej – skali społeczeństwa (nurt ten dominuje w socjologii amerykańskiej, jego przedstawicielami są m.in. William Lyod Warner, Kingsley Davis i Wilbert Moore). Natomiast w ujęciu strukturalnym ważny jest nie tyle podział na warstwy, ile raczej na klasy, a przede wszystkim wskazanie wzajemnych relacji i powiązań istniejących w społeczeństwie jako całości.

Różnorodność ujęcia problemu struktury i podziałów społecznych

Strukturę (organizację) społeczną możemy również rozpatrywać jako strukturę:

• relacyjną – opartą na relacjach między ludźmi i ich podziałach na:

a) dominujących i podporządkowanych;

b) uprzywilejowanych i upośledzonych;

c) patronów i klientów;

• dystrybutywną – polegającą na dostępności dla poszczególnych grup i osób ważnych w społeczności cech i rzeczy.

Z tego punktu widzenia można podzielić społeczeństwo pod względem dostępu do:

• władzy – na rządzących i rządzonych;

• dochodu – na bogatych, średnio zamożnych i biednych;

• wykształcenia – na wysoko, średnio i nisko wykształconych;

• prestiżu – na tych, których on obejmuje, i tych, którzy są go pozbawieni;

• dostępności do powszechnie pożądanych dóbr – na tych, którzy je mają, i tych, którzy ich nie posiadają.

Obecnie odchodzi się od postrzegania struktury społecznej jedynie poprzez społeczny podział pracy (na klasy panujące i uciskane). Zamiast niego we współczesnym społeczeństwie demokratycznym w ramach gospodarki rynkowej wprowadzany jest np. podział wynikający z:

• posiadania (własności) środków produkcji (i ich skali) lub utrzymywania się z pracy najemnej;

• miejsca w strukturze zarządzania;

• dysponowania kwalifikacjami zawodowymi niezbędnymi na rynku pracy.

Stosuje się również podział na klasy, nieco inny od tradycyjnego marksistowskiego. Wyróżnia się tu:

• klasę wyższą – wielkich właścicieli środków produkcji;

• klasę średnią – drobnych właścicieli środków produkcji i wykwalifikowanych pracowników umysłowych;

• klasę niższą – pracowników fizycznych.

W ujęciu Maurice’a Halbwachsa hierarchiczny podział klasowy istnieje przede wszystkim w świadomości społecznej. W każdym społeczeństwie występuje jednak również wspólny zespół wartości, do których dostęp nie jest w jednakowym stopniu możliwy, pewne potrzeby nie są więc zaspokajane. Grupa pozbawiona możliwości realizacji tych potrzeb staje się klasą upośledzoną, wyobcowaną czy, inaczej mówiąc, wyalienowaną.

W ujęciu Charlesa Cooleya klasą jest każda trwała grupa społeczna odrębna od rodziny. Wyróżnił on klasy otwarte i klasy zamknięte, które nazwał kastami; te pierwsze powstają na podstawie indywidualnych cech jednostek i ich przydatności do określonej funkcji, z kolei przynależność do drugich oparta jest na dziedziczeniu. Każda klasa wytwarza właściwą sobie świadomość. Jednostka może być członkiem wielu klas, ale tylko jednej kasty.

Płaszczyzny zróżnicowania społecznego

Przynależność do nich niekoniecznie opiera się na przynależności klasowej czy stanowej, a raczej na ideowej racjonalności.

Podziały klasowy i stanowy krzyżują się ze sobą. W okresach stabilizacji w podziałach społecznych na plan pierwszy wysuwają się podziały stanowe związane z określonym stylem życia, natomiast w czasach gwałtownych przemian – różnice klasowe.

Słownik