W każdym państwie demokratycznym ważną rolę odgrywają działania obywateli. To niezbędny element sprawnego funkcjonowania państwa i budowania społeczeństwa obywatelskiego. Dlatego tak istotne są wszelkiego rodzaju samorządy. Uczą odpowiedzialności za decyzje podejmowane dla wspólnego dobra.

W państwie demokratycznym zasadnicze znaczenie mają decentralizacjadecentralizacjadecentralizacja i dekoncentracjadekoncentracjadekoncentracja władzy. Obie te zasady realizuje samorząd terytorialny. Oznaczają one przeniesienie części kompetencji władz publicznych na jednostki samorządu terytorialnego.

Podstawą działania samorządu terytorialnego w Polsce jest Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, Konstytucja RP i ustawa o samorządzie terytorialnym.

Samorząd w prawie europejskim

Europejska Karta Samorządu Terytorialnego (EKST) jest dokumentem Rady Europy. Reguluje m.in. status samorządów terytorialnych w relacji do władz danego państwa. Według zapisów, w EKST samorząd terytorialny jest głównym elementem demokracji. Jednym z celów Karty jest włączenie obywateli w tworzenie demokracji w miejscu ich zamieszkania. Wiąże się to z obowiązkiem zasięgania opinii społeczności lokalnych we wszystkich sprawach, które bezpośrednio ich dotyczą, np. w sprawie zmiany granic jednostek podziału administracyjnego. Karta definiuje samorząd terytorialny w następujący sposób:

Zgodnie z europejskimi normami, obowiązującymi również w Polsce, mieszkańcy jednostki samorządowej mogą wybrać swoich przedstawicieli, którzy w ich imieniu będą administrować i podejmować decyzje. Taka forma zarządzania jednostką samorządową jest najwygodniejsza, zwłaszcza że istnieją mechanizmy kontrolne, np. możliwość odwołania jednoosobowego organu wykonawczego (prezydenta, wójta) lub całej rady w drodze referendum. Zasady przeprowadzenia referendum określa ustawa. Najprostszym mechanizmem kontrolnym jest jednak odmowa ponownego wyboru. Wystarczy oddać głos w kolejnych wyborach i zmienić prezydenta lub skład rady.

Gmina

Według polskiego prawa, najmniejszą i podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Mówi o tym artykuł 164 Konstytucji RP. Możliwe jest jednak tworzenie innych jednostek samorządu lokalnego i regionalnego (sołectw i dzielnic). W Polsce, zgodnie z postanowieniami konstytucji, została wprowadzona trójstopniowa struktura samorządu terytorialnego. W jej skład wchodzą gmina, powiat i województwo.

Poniższa tabela przedstawia jednostki samorządu terytorialnego wraz z ich organami stanowiącymi i wykonawczymi. W jaki sposób przedstawić tę strukturę w formie graficznej? Zaproponuj własny schemat.

Artykuł 164 ust. 3 Konstytucji RP stanowi, że gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego niezastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego. Oznacza to, że wzajemne relacje między jednostkami samorządu terytorialnego powinny kształtować się według zasady pomocniczości (subsydiarności). Wskazuje ona, że samorząd powiatowy oraz wojewódzki powinny realizować tylko takie zadania, które nie mogą być skutecznie wykonane na poziomie gminy.

Powiat

Kolejnym, choć nienadrzędnym szczeblem samorządu terytorialnego w Polsce jest powiat.

W punkcie 3 artykułu 3 ustawy o samorządzie powiatowym został przedstawiony sposób tworzenia przez Radę Ministrów powiatów ziemskich. W polskim prawie występują również miasta na prawach powiatów, których władze łączą kompetencje władz powiatowych i gminnych.

Województwo

Największą terytorialnie jednostką samorządu terytorialnego w Polsce jest województwo. W województwie istnieją zarówno organy administracji rządowej (wojewoda), jak i samorządowej. Jednak samorząd terytorialny na szczeblu wojewódzkim jest autonomiczny i współpracuje z innymi jednostkami samorządowymi na zasadzie pomocniczości.

Kompetencje jednostek samorządu terytorialnego

Artykuł 166 Konstytucji RP wskazuje, że jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania własnezadania własnezadania własne, czyli zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb mieszkańców. Na przykład do zadań własnych gminy należy budowa i utrzymanie dróg gminnych. To jedna z największych bolączek kierowców po okresie zimowym. Mieszkańcy większości gmin spotykają się z podobnymi utrudnieniami, a nie zawsze wiedzą, kto za takie prace odpowiada. Inne zadania własne to chociażby budowa i utrzymanie mieszkań komunalnych i organizacja imprez kulturalnych.

Ponadto na podstawie ustawy można zlecić jednostkom samorządu terytorialnego wykonywanie innych zadań publicznych, jeżeli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa. Mamy wtedy do czynienia z zadanie zleconezadania zleconezadanie zlecone wykonywanymi na koszt budżetu państwa i pod kontrolą organów administracji rządowej. Są to np.:

• prowadzenie ewidencji działalności gospodarczej;

• wydawanie dowodów osobistych;

• przyjmowanie zawiadomień o zamiarze zorganizowania zgromadzenia publicznego;

• meldowanie na pobyt stały i tymczasowy.

Kompetencje gminy

Kompetencje na tym szczeblu samorządu terytorialnego dotyczą zaspokajania potrzeb zbiorowych mieszkańców.

Kompetencje powiatu

Powiat wykonuje zadania publiczne, które mają charakter ponadgminny. Należą do nich:

• edukacja publiczna (szkoły ponadpodstawowe);

• ochrona zdrowia i pomoc społeczna;

• kultura oraz ochrona zabytków;

• przeciwdziałanie bezrobociu i aktywizacja lokalnego rynku pracy;

• rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo śródlądowe;

• ochrona praw konsumenta.

Porównanie kompetencji gminy i powiatu pokazuje, że istnieją obszary, w których swoje zadania wykonują obie jednostki samorządowe. Jednym z nich jest edukacja. W praktyce podział zadań wygląda w ten sposób, że do gminy należy prowadzenie przedszkoli i szkół podstawowych, do powiatów szkół ponadpodstawowych. Natomiast miasta na prawach powiatu wykonują kompetencje zarówno gminy, jak i powiatu. Oznacza to, że miasta na prawach powiatu prowadzą wszystkie placówki oświatowe – od przedszkoli po szkoły ponadpodstawowe.

Kompetencje województwa

Jednym z najważniejszych zadań samorządu wojewódzkiego jest określenie strategii rozwoju województwa. Powinna ona służyć:

• rozwojowi świadomości narodowej, obywatelskiej, kulturowej oraz tożsamości lokalnej mieszkańców;

• pobudzaniu aktywności, konkurencyjności i innowacyjności gospodarczej województwa;

• ochronie środowiska kulturowego i przyrodniczego;

• zapewnieniu ładu przestrzennego.

Ponadto samorząd wojewódzki prowadzi politykę rozwoju regionu, której narzędziem są szczegółowe programy wojewódzkie oraz regionalny program operacyjny. Mogą one być dofinansowywane z budżetu państwa i ze środków pochodzących z Unii Europejskiej oraz z innych źródeł zagranicznych.

Autonomia czy hierarchia?

Patrząc na mapę podziału administracyjnego Polski, mogłoby się wydawać, że niektóre jednostki samorządowe podlegają innym: województwo jest większe od powiatu, powiat większy od gminy. Jednak tak nie jest.

Jak wynika z powyższych opisów, jednostki samorządu terytorialnego są autonomiczne w swoich działaniach. Nie podlegają również bezpośrednio jednostkom administracji rządowej. Zasada pomocniczości, o której już wspomniano, gwarantuje współpracę na polach wspólnych (np. zagospodarowanie przestrzenne), ale nie oznacza hierarchicznej podległości poszczególnych jednostek.

Słownik