Czym jest jezioro?

Jezioro to naturalny zbiornik śródlądowy będący wypełnionym wodą obniżeniem terenu, którego brzegi kształtowane są przez falowanie i prądy wodne.

W Polsce jest około 7  tysięcy jezior o powierzchni większej od 1 ha. Łącznie zajmują one powierzchnię 2 810 kmIndeks górny 2², co stanowi około 0,9% powierzchni kraju. Ich rozmieszczenie jest nierównomierne - występują w północnej części Polski, głównie na obszarze pojezierzy: Pomorskiego, Wielkopolskiego, Mazurskiego i Suwalskiego. Na pojezierzach jeziornośćjeziornośćjeziorność wynosi 2,5%, a w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich przekracza 4%. Poza północną częścią Polski większe skupisko jezior występuje w południowo‑wschodniej części kraju, na Pojezierzu Łęczyńsko‑Włodawskim. W naszym kraju przeważają jeziora małe o powierzchni 1‑5 ha – jest ich ponad 3000, ale zajmują tylko ok. 2% ogólnej powierzchni jezior. Jezior dużych (powierzchnia 100‑1000 ha) i bardzo dużych (powyżej 1000 ha) jest zaledwie ok. 500, ale zajmują blisko 70% ogólnej powierzchni wszystkich jezior.

RIxbozgAnLxhC

Na zdjęciu jest spokojna tafla jeziora. Na jeziorze stoją dwie małe łódki.

R1aYDEECdXKQJ

Na mapie Polski jest rozmieszczenie jezior naturalnych. Występują głównie w północnej części kraju - po Zieloną Górę, Poznań, Toruń oraz Warmię i Mazury. Kilka jest w województwie lubelskim. Jedno na południe od Poznania. Jeziora o powierzchni powyżej 50 kilometrów kwadratowych występują w rejonie Szczecina, na Mazurach. Od 10 do 50 kilometrów kwadratowych: na Pojezierzu Pomorskim, na Warmii, Mazurach, na południowy zachód od Torunia. Pozostałe jeziora mają mniejszą powierzchnię.

Przyrodnicze znaczenie jezior

Jeziora są naturalnymi zbiornikami retencyjnymi. W Polsce magazynują 19,5 tys. kmIndeks górny 3³ wody (w tym na jeziora Pojezierza Mazurskiego przypada 50,2%, a Pomorskiego 36,7%, na pozostałe pojezierza 13,1%). Są wśród nich jeziora bezodpływowe, zasilane przez opady i dopływ wód podziemnych oraz odpływowe, odprowadzające część swoich wód w postaci odpływu rzecznego (Oleckie Wielkie, Szóstak) i przepływowe dodatkowo przyjmujące dopływ wód rzecznych (Wigry, Roś, Ełckie, Orzysz).

Jeziora mogą być włączone w system odpływu powierzchniowego i wyrównują odpływ rzeczny wskutek magazynowania wody w okresach jej nadmiaru (wezbrań) i oddawania jej w okresach deficytu. Największą, sięgającą ponad 50%, zdolność wyrównania odpływu rzecznego mają jeziora odpływowe (68% jezioro Szóstak). W mniejszym stopniu odpływ rzeczny wyrównują jeziora przepływowe. Ich zdolność wyrównawcza waha się od kilku do kilkunastu procent (maksymalnie 22% jezioro Orzysz).

Jeziora nie tylko wyrównują odpływ rzek, które przez nie przepływają, ale także wpływają na jego wielkość poprzez drenaż wód podziemnychdrenaż wód podziemnychdrenaż wód podziemnych lub ich zasilanie wodami jeziornymi. Udział wód podziemnych w zasilaniu jezior może stanowić od kilku do kilkudziesięciu procent. Niektóre jeziora są bowiem stale zasilane przez wody podziemne, co wpływa na zwiększenie całkowitego odpływu rzeki wypływającej z jeziora (Olecko Wielkie, Rospuda, Gołdap, Wigry, Orzysz i inne). Inne swoimi wodami zasilają wody podziemne (Litygajno, Łaśmiady, Ełckie, Selmęt Wielki i inne) zmniejszając odpływ rzeczny. Jeszcze inne, zależnie od warunków hydrometeorologicznych drenują lub zasilają wody podziemne.

Obecność jezior oddziałuje także na klimat lokalny. Wpływ ten ma stosunkowo niewielki zasięg, zależny wprost proporcjonalnie od powierzchni jeziora i objętości wody w misie jeziornej i sięga maksymalnie do kilku kilometrów. Objawia się on m.in. obniżeniem temperatury powietrza w porze wiosenno‑letniej, wzrostem jesienią, zmniejszeniem jej amplitudy dobowej, częściowym zwiększeniem wilgotności powietrza oraz częstości występowania mgieł, zwłaszcza w miesiącach wiosennych i jesiennych.

Jeziora zasilane spływem powierzchniowym i dopływem wód podziemnych spełniają też rolę ośrodka akumulacji substancji chemicznych migrujących w środowisku, co niestety powoduje znaczne zanieczyszczenie ich wód i osadów dennych. Ilość substancji doprowadzonych z obszaru zlewni do wód powierzchniowych jest najmniejsza z terenów zalesionych, największa natomiast z terenów przemysłowych, zurbanizowanych i obszarów rolniczych. Wyniki badań przeprowadzonych w latach 2011‑2016 w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska wskazują, że dobry stan wykazywały wody 28% jezior, a zły 72%.

R1V0AmfzPSnMc

Na mapie Polski zaznaczono jeziora z oceną stanu wód. Jeziora zaznaczono w północnej części kraju oraz w województwie lubelskim. Zły stan wód dominuje.

Jeziora są naturalnym środowiskiem życia ryb, innych zwierząt oraz roślin wodnych. Ekosystemy jeziorne charakteryzują się z reguły dużą różnorodnością biologiczną, są bowiem zasiedlone przez różnorodne grupy organizmów, których rozmieszczenie nie jest równomierne, zależy bowiem od warunków panujących w poszczególnych strefach zbiornika. Zdecydowana ich większość żyje w strefie przybrzeżnej, mniej liczne zasiedlają otwartą toń wodną, a najmniejsza ich liczba występuje w strefie dennej.

R1GkXAANnGt4b

Ilustracja przedstawia różnorodność biologiczną jeziora. Na brzegu i w wodzie są rośliny, między innymi nenufary, pałka wodna. Na brzegu jeziora jest zdjęcie żaby, ślimaka, szczeżui, kraba. W wodzie zdjęcie ryby, planktonu zwierzęcego, na dnie pałeczkowatych organizmów.

Brzegi jezior i płytka strefa przybrzeżna wód jeziornych porośnięta jest przez rośliny ziemno‑wodne (trzcina, pałka wodna, tatarak). Strefa ta jest ostoją, miejscem rozrodu i bazą pokarmową dla wielu gatunków zwierząt związanych z wodą i lądem. Są wśród nich, np. płazy i gady (np. żaby, żółwie błotne, zaskrońce), ptaki pływające i brodzące (np. kaczki, gęsi, kormorany, łabędzie, perkozy, czaple, żurawie i inne). W tej strefie w większej odległości od brzegu pojawiają się rośliny o pływających liściach, np. grzybień, grążel, rogatek, moczarka, rzęsa wodna, pośród których żyją larwy owadów (np. ważek i komarów), ślimaki, pijawki, raki, małże oraz ryby (płoć, lin, okoń, szczupak). Pozostałe strefy charakteryzują się mniejszą różnorodnością biologiczną. Strefa toni jest zasiedlona przez plankton roślinny i zwierzęcy oraz ryby, a strefa denna, w której warunki życia ze względu na brak światła są najtrudniejsze, przez pierścienice, larwy niektórych owadów, małże i ryby żywiące się pokarmem gromadzonym w osadach dennych (sum, sieja, karp).

Kształt misy jeziornej i jej głębokość, skład chemiczny wody, cechy fizyczne (przejrzystość, mętność) określają także skład gatunkowy ichtiofaunyichtiofaunaichtiofauny zamieszkującej wody i są podstawą rybackiej typologii jezior.

Struktura ichtiofauny jest bardzo dobrym wskaźnikiem (bioindykatorem) stanu środowiska i jego zmian, także antropogenicznych. Jeżeli właściwości wód jeziornych nie wykazują zmian, skład gatunkowy i liczebność ryb, odpowiadają warunkom naturalnym - obecne są wszystkie specyficzne dla danego typu wód gatunki, o odpowiedniej strukturze wiekowej. Jeśli natomiast właściwości wód ulegają zmianie (np. zwiększa się ich zanieczyszczenie wskutek wzmożonej dostawy ścieków komunalnych lub przemysłowych oraz substancji nawozowych), odbija się to na składzie gatunkowym, liczebności i wieku populacji ryb.

Różnorodność gatunkowa w ekosystemie jeziora uzależniona jest także od jego żyzności, a zwłaszcza obecności pierwiastków biogennych, głównie fosforu i azotu, wywołujących eutrofizacjęeutrofizacjaeutrofizację wód. Większość jezior w Polsce (ponad 90%) należy do zbiorników eutroficznych. Charakteryzują się one wysoką koncentracją substancji odżywczych (m.in. związki azotu i fosforu) rozpuszczonych w wodzie, co powoduje silny rozwój życia biologicznego przy jednoczesnym spadku ilości tlenu w wodzie.

Gospodarcze i społeczne znaczenie jezior

Jeziora w Polsce są najczęściej użytkowane do celów rekreacyjnych i gospodarki rybackiej. Rybactwo śródlądowe w Polsce dostarcza rocznie około 40 tys. ton ryb, wśród których przeważają karpie (około 22 tys. ton) i pstrągi (11‑12 tys. ton). W mniejszych ilościach pozyskuje się szczupaki, sandacze, sieje, sielawy (łącznie około 5 tys. ton). Nieliczne jeziora wykorzystywane są do poboru wody na cele pitne i przemysłowe, do nawodnień rolniczych oraz do żeglugi. Około 20% jezior stanowi odbiorniki ścieków bytowych oraz przemysłowych.

Najpowszechniejszą, poza użytkowaniem rybackim, formą wykorzystania jezior w Polsce jest turystyka i rekreacja. Jezioro i jego otoczenie poprzez różne oddziaływania (korzystny bioklimat, atrakcyjność krajobrazu, zróżnicowane bodźce, wrażenie komfortu itp.) i możliwość podejmowania zróżnicowanej aktywności (sporty wodne, żeglarstwo, wędkarstwo rekreacyjne, kąpiele, plażowanie itp.) stwarza bowiem korzystne warunki dla wypoczynku, odnowy sił fizycznych i psychicznych. To z kolei pociąga za sobą zagospodarowanie turystyczne terenu umożliwiające realizację tych potrzeb. W strefie brzegowej pojawiają się ośrodki wypoczynkowe, „drugie domy”, obiekty agroturystyczne, baza gastronomiczna, kempingi, boiska, plaże, często w takim zagęszczeniu, że trwale, zwykle negatywnie, zmieniają krajobraz.

R1dpKQ25w62AW1

Na zdjęciu jest jezioro z zabudowaniami nad jego brzegiem. Jezioro zwęża się w jednym miejscu i ponownie jest szerokie.

Regiony charakteryzujące się dużą jeziornością należą do najbardziej atrakcyjnych pod względem turystycznym, ustępując jedynie obszarom górskim i nadmorskim. Decyduje o tym przede wszystkim możliwość rozwoju turystyki wodnej. Atrakcyjność rekreacyjna jezior zależy od ich powierzchni, rozmiarów, ukształtowania linii brzegowej oraz dostępności. Poza wymienionymi cechami samego jeziora bezpośredni wpływ na walory wypoczynkowe mają warunki przyrodnicze występujące w najbliższym otoczeniu, zwłaszcza zróżnicowana rzeźba i znaczna lesistość terenu.

RaC82bnFvJmpJ

Na mapie Polski zaznaczono kolorami atrakcyjność środowiskową powiatów dla turystyki. Największą atrakcyjność mają powiaty położone na południu województwa dolnośląskiego, śląskiego, małopolskiego, podkarpackiego, na wschodzie i w centrum podlaskiego, na południowym-wschodzie warmińsko-mazurskiego, na południu kujawsko-pomorskiego, na północy i południu pomorskiego oraz na północy i północnym zachodzie zachodniopomorskiego. Pozostałe powiaty w poszczególnych województwach są mniej atrakcyjne dla turystów.

Formy wypoczynku związanego z jeziorami są coraz częściej określane jako „turystyka jeziorna”. Obejmuje ona różne formy turystyki i rekreacji związane z wodą - uprawianie sportów wodnych, wędkarstwo, kąpiele oraz w bezpośrednim jej sąsiedztwie - plażowanie, spacery, jazda na rowerze, zwiedzanie.

REyNLnhz5Ddwt1

Na zdjęciu jest plaża nad jeziorem. Za plażą jest las. Na plaży są liczni ludzie w strojach kąpielowych, w wodzie również. W jeziorze wyznaczono granicę płytkiej wody, do bezpiecznej kąpieli.

Wykorzystaniu rekreacyjnemu jezior i ich bezpośredniego otoczenia towarzyszy jednak wzmożona presja na środowisko, objawiająca się procesami niszczenia brzegów i roślinności przybrzeżnej wskutek wydeptywania, budowy bazy noclegowej, gastronomicznej i infrastruktury drogowej.

W Polsce jest 152 marin żeglarskich i portów jachtowych, w tym 54 na Pojezierzu Mazurskim. Do najważniejszych szlaków żeglarskich należy Szlak Wielkich Jezior Mazurskich łączący największe jeziora mazurskie: Śniardwy, Mamry, Niegocin, liczący 126,4 km, a wraz z odgałęzieniami ponad 200 km.

R1ESquJ2GYAZH

Na fragmencie mapy Polski zaznaczono jeziora: Mamry, Kisjano, Niegocin, Tałty, Śniardwy, Beklany, Roś, Wiartel. Wokół jezior zaznaczono punkty zrzutu ścieków i ekomariny. Ekomariny są na jeziorach: Roś, Niegocin, Mamry, Beklany, Tałty.

Sztuczne zbiorniki

Sztuczne zbiorniki wodne od 1965 r., decyzją Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, noszą nazwę „jeziora” ( np. Jezioro Zegrzyńskie, Jezioro Włocławskie, Jezioro Czorsztyńskie). Większość z nich powstała wskutek zatamowania wód rzecznych przez zaporę wodną, lub wypełnienia wodą wykopu w podłożu naturalnym (wyrobiska po odkrywkowej eksploatacji surowców mineralnych, stawy, glinianki itp.). Ich sumaryczna objętość jest szacowana na ok. 4 kmIndeks górny 3³ i umożliwia retencjonowanie ok. 6% odpływu rzecznego.

Obecnie w Polsce istnieje ok. 100 dużych zbiorników retencyjnych o pojemności powyżej 1 hm³. Blisko połowę z nich uruchomiono w XIX i pierwszej połowie XX w. Najstarszymi są zbiornik Jezioro Zygmunta Augusta (znany też jako Jezioro Czechowskie), powstały w połowie XVI w. na Nereśli (będący prawdopodobnie najstarszym zbiornikiem zaporowym w Polsce), Zapora (Mylof) na Brdzie z 1848 roku i Pilchowice na Bobrze z 1912 r.

R1ZKg8VLv28AM

Na zdjęciu jest jezioro. Po prawej stronie fotografii jest brzeg jeziora, stoi na nim mały dom.

R1Awrw26suT2s

Na zdjęciu jest jezioro. Dookoła jeziora rosną trawy i drzewa. Na jeziorze również widać gdzieniegdzie kępy roślinności.

Zbiorniki retencyjne pełnią różnorodne funkcje przyrodnicze i gospodarcze. Ich znaczenie przyrodnicze jest zbliżone do jezior naturalnych o porównywalnej powierzchni. Wpływają na obieg wody w najbliższym otoczeniu, zwiększają retencję powierzchniową, wpływają na klimat lokalny poprzez zwiększenie jego wilgotności itp. Niekiedy jednak w wyniku podpiętrzenia wody mogą powodować niekorzystne zmiany objawiające się np. uaktywnieniem osuwisk na stromych zboczach.

R1cMVM7mrfbvz

Na zdjęciu jest osunięty wysoki brzeg jeziora. Teren nad osuwiskiem jest porośnięty trawą i drzewami.

R8vzEW3QrMf2x

Zdjęcie przedstawia osunięty brzeg nad jeziorem. Kolor osuniętej gleby jest żółty.

Sztuczne zbiorniki podnoszą także walory krajobrazowe terenu i powodują zwiększanie bioróżnorodności (co ma istotne znaczenie zwłaszcza w krajobrazach rolniczych) poprzez fakt, że na ich obrzeżach powstają sprzyjające warunki dla rozwoju przyrodniczo cennych siedlisk objętych niejednokrotnie ochroną. Płytkie strefy zbiorników służą jako tarliska oraz miejsce żerowania narybku i są ostoją ptaków wodno‑błotnych.

Ze względu na pełnione funkcje zbiorniki zaporowe można podzielić na:

• przeciwpowodziowe - zatrzymujące tzw. wielka wodę i opóźniające jej odpływ, a przez to zapobiegające powodzi poniżej zbiornika; funkcję tą pełni większość zbiorników zaporowych;

• energetyczne - wykorzystujące piętrzoną w zbiorniku wodę do produkcji energii elektrycznej; należą do nich przede wszystkim zbiorniki w dorzeczu Wisły: Solina, Włocławek, Czorsztyn, Rożnów, Dobczyce, Tresna, Zegrze, a także liczne, lecz mniejsze zbiorniki w dorzeczu Odry i na Pomorzu Zachodnim;

RjUIX0wtzW51D

Zdjęcie przedstawia zaporę wodną. Po lewej stronie zapory poziom wody jest wyższy, po prawej niższy.

• wyrównawcze - wyrównujące przepływ rzeczny poniżej głównej zapory, co stabilizuje koryto rzeczne i wpływa pozytywnie na życie organiczne w rzece (m.in. Rożnów‑Czchów, na Dunajcu, Solina‑Myczkowce na Sanie, Koronowo‑Tryszczyn na Brdzie);

• suche - retencjonujące wielką wodę i stopniowo opróżniane po przejściu fali powodziowej;

• żeglugowe - tworzące kaskady i zapewniające odpowiednią głębokość nurtu, pozwalającą na żeglugę przy niskich stanach wody (np. kaskada Soły, kaskada górnej Wisły);

• komunalne i przemysłowe - zapewniające zaopatrzeniu w wodę ludności i przemysłu (kopalnia węgla brunatnego w Turoszowie w pobliżu Jeziora Niedowskiego, Huta Katowice pobierająca wodę ze zbiornika Dziećkowice, elektrownia w Łagiszy przy zbiorniku Przeczyce, elektrownia w Połańcu w pobliżu zbiornika Chańcza, Jezioro Goczałkowice dostarczające wodę do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Jezioro Dobczyckie będące rezerwuarem wody dla Krakowa, Jezioro Sulejowskie dla Łodzi, Jezioro Zegrzyńskie dla Warszawy i inne);

• rolnicze - służące do nawodnień terenów uprawnych i leśnych w okresie suszy (np. Jezioro Siemianowskie i zbornik w Zaporze);

• hodowlane - głównie stawy rybne służące do hodowli lub tymczasowego przetrzymywania ryb;

• turystyczno‑rekreacyjne - których strefa sąsiadująca ze zbiornikiem jest nasycona infrastrukturą turystyczno‑rekreacyjna, a sam akwen jest miejscem uprawiania sportów wodnych; są to zarówno duże zbiorniki zaporowe położone w regionach turystycznych, np. Jezioro Solińskie, Jezioro Rożnowskie, Jezioro Czorsztyńskie, jak i małe zbiorniki, stawy, glinianki, wypełnione wodą wyrobiska usytuowane w granicach i na obrzeżach miast.

Sztuczne zbiorniki są zbiornikami wielofunkcyjnymi, przy czym zwykle dominuje jedna funkcja, a pozostałe są jej podporządkowane. Niekiedy funkcje i związane z nimi użytkowanie mogą się wykluczać - np. funkcja energetyczna i przeciwpowodziowa, funkcja zaopatrzenia w wodę i rekreacyjna. Podstawowym problemem z punktu widzenia funkcji gospodarczych jest, podobnie jak w przypadku jezior, eutrofizacja retencjonowanej wody, niekiedy znacząco ograniczająca ich użytkowanie, zwłaszcza do celów rekreacyjnych i zaopatrzenia w wodę.

R11KDG658wmeD1

Zdjęcie przedstawia zbiornik wodny. Jego powierzchnia jest zielona.

Tworzenie sztucznych zbiorników, zwłaszcza zbiorników zaporowych, pociąga za sobą oprócz niewątpliwych, pozytywnych skutków gospodarczych, także skutki negatywne. Należy do nich m.in. zamulanie zbiornika wskutek spadku przepływu, gromadzenie zanieczyszczeń w osadach dennych stwarzających potencjalne zagrożenie dla organizmów wodnych, zalewanie rozległych części dolin rzecznych, co wiąże się z wyłączeniem ich z użytkowania rolniczego i koniecznością przesiedlenia ludności, a niekiedy także zniszczeniem zabytków architektonicznych i historycznych.

Słownik