Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Ludzie pustyni

IslamislamIslam narodził się na leżącym pomiędzy Europą a Azją Półwyspie Arabskim. Liczący ponad 2 mln kmIndeks górny 2 obszar zajmują w większej części pustynie. W czasach starożytnych przebiegały tamtędy szlaki handlowe wiodące z północy na południe, krzyżowały się różne wpływy i religie: chrześcijaństwo, judaizm, hinduizm. Zamieszkujący półwysep beduinibeduinibeduini prowadzili koczowniczy tryb życia i zajmowali się głównie hodowlą i handlem. Arabowie byli zorganizowani w plemiona i tworzyli szereg niewielkich rywalizujących ze sobą królestw. W tym regionie wyraźne były wpływy Bizancjum i Persji - dwóch wielkich imperiów, z którymi sąsiadowali ArabowieArabowieArabowie.

Poddani Bogu

Mahomet (Muhammad), przyszły twórca islamu, urodził się ok. 570/571 r. w Mekce. Wcześnie osierocony, wychowany został przez wuja i żył w niedostatku. Dzięki małżeństwu z dużo starszą od siebie wdową po zamożnym kupcu osiągnął stabilizację finansową.

Ibn Ishak o narodzinach islamu

Kiedy Mahomet miał lat czterdzieści, posłał go Bóg jako proroka […]. Jego dar proroczy zaczął się od tego, że miewał on prawdziwe objawienia we śnie […] i że jął kochać ponad wszystko samotność. Prorok zwykł był jeden miesiąc corocznie przepędzać w miejscowości Hira [na skraju Pustyni Libijskiej – przyp. K.S.-S.] […]. Skoro więc przyszedł rok jego posłannictwa, udał się jak zwyczajnie z rodziną swą [tam]. W nocy […] przyniósł mu Gabriel rozkaz Boga. Spałem, opowiada sam Mahomet, kiedy on przyniósł mi jedwabną, zapisaną tkaninę i powiedział: „Czytaj!”. Odparłem: „Nie potrafię czytać”. Wtedy spowił mię w tkaninę, tak iż czułem się bliski śmierci, po czym wypuścił i powiedział powtórnie: „Czytaj!” [...]. Zapytałem teraz, co mam czytać […], a wtedy rzekł: „Czytaj w imieniu Pana twego, który stworzył człowieka z gruzła krwi; czytaj, twój Pan jest tym najmiłosierniejszym, który za pośrednictwem pióra poucza człowieka, czego tenże nie wiedział”. […]. Następnie obudziłem się i […] wyszedłem z jaskini […]; wtem doszedł mię głos z niebios, który mi mówił: „Mahomecie! Ty jesteś posłańcem Boga, a ja jestem Gabriel”.

Indeks dolny Omów, na czym polegała objawienie, którego Mahomet doznał, i w jakich okolicznościach ono nastąpiło. Indeks dolny koniec

A Źródło: Ibn Ishak o narodzinach islamu, [w:] Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s. 17.

Stworzona przez Mahometa nowa religia – islam („poddanie się”) – opierała się na wierze w jednego Boga – Allaha. Nawiązywała ona do dwóch innych wielkich religii monoteistycznych – judaizmu i chrześcijaństwa. Podobnie jak one islam wzywał do posłuszeństwa jednemu Bogu oraz zapowiadał dzień Sądu Ostatecznego, a objawienie, jakiego doznał Mahomet, stanowiło według wyznawców islamu, dopełnienie misji proroków Starego Testamentu i Chrystusa. Nowa religia opierała się na tzw. pięciu filarachfilary islamupięciu filarach.

R1Q8ctnJL2GWf1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: Pięć filarówElementy należące do kategorii Pięć filarówNazwa kategorii: wyznanie wiaryElementy należące do kategorii wyznanie wiaryNazwa kategorii: „Nie ma boga prócz Boga (jedynego), a Mahomet jest jego Prorokiem”Koniec elementów należących do kategorii wyznanie wiaryNazwa kategorii: modlitwa pięć razy dziennieNazwa kategorii: raz w życiu pielgrzymka do Mekki (hadżdż)Nazwa kategorii: post w miesiącu ramadan od wschodu do zachodu słońcaNazwa kategorii: jałmużnaKoniec elementów należących do kategorii Pięć filarów
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Objawienie i słowa Mahometa zostały zapisane w KoranieKoranKoranie i przekazane w muzułmańskiejmuzułmaninmuzułmańskiej tradycji – Sunnie.

R13GtpZDjGL8G
Koran z XII w., egzemplarz przechowywany w Muzeum w Teheranie. Koran składa się ze 114 rozdziałów, zwanych surami. Według tradycji Koran został objawiony Mahometowi przez Allaha za pośrednictwem anioła Gabriela. Za życia Proroka powstało tylko kilka fragmentów, resztę spisano dopiero po jego śmierci. Z tego powodu zaczęło krążyć kilka różnych wersji Koranu. W połowie VII w. uznano jedną z tych wersji za obowiązującą. Koran w islamie jest nie tylko świętą księgą, ale także źródłem prawa i dziełem literackim.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
R10H2GIePL3hx
Powrót Mahometa do Mekki, miniatura z tureckiego eposu z XIV w. pt. Doskonałe życie Proroka (Siyer-i Nebi). Dzieło to składa się z sześciu tomów i zawiera 814 miniatur ukazujących życie Mahometa. Na miniaturach – w związku z zakazem ukazywania Proroka – twarz Mahometa jest zamazana. Scharakteryzuj ubiór osób przedstawionych na miniaturze.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Początkowo islam spotkał się z wrogością i Mahomet musiał z grupą swoich zwolenników uciekać z Mekki do miejscowości Jasrib, zwanej odtąd Medyną. Ucieczka ta (hidżrahidżrahidżra) mająca miejsce w 622 r. uznawana jest za początek ery muzułmańskiej. W Medynie większość mieszkańców przeszła na islam i powstała tam pierwsza wspólnota wiernych. Wkrótce islam wyparł wszystkie kulty pogańskie i stał się na Półwyspie Arabskim religią dominującą.

Z czasem wśród wyznawców islamu doszło do podziału na szyitówszyityzmszyitówsunnitówsunnizmsunnitów. Podział ten dokonał się na tle konfliktu dynastycznego w państwie arabskim. Szyici uznają prawa do władzy Alego, zięcia Mahometa i jego potomków. Sunnici zaś temu zaprzeczają. Nazwa tego odłamu pochodzi od Sunny, czyli tradycji, którą uznaje się za drugie, obok Koranu, źródło religii muzułmańskiej.

RZuGr1VBCCXmY1
Kolorem jasnozielonym oznaczone są tereny, na których dominują sunnici, a ciemnozielonym – te, na których przeważają szyici. Określ na podstawie mapy, w którym kraju żyje dziś najwięcej szyitów.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Zipola, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Zwalczajcie tych, którzy nie wierzą

Mahomet zjednoczył Arabów i zmobilizował ich do ekspansji. W ciągu zaledwie kilkunastu lat Arabowie zajęli tereny należące do Bizancjum: Egipt, Syrię, Palestynę, zadali też ostateczną klęskę imperium perskiemu. W kolejnych dziesięcioleciach wojska muzułmańskie zajęły całą Afrykę Północną oraz Hiszpanię wizygocką. W 732 r. ich ekspansja na zachodzie została zahamowana dzięki zwycięstwu odniesionemu przez Franków w bitwie pod Poitiersbitwa pod Poitiersbitwie pod Poitiers. Na wschodzie armia arabska dotarła aż do granic Chin. Arabowie zagrozili nawet Konstantynopolowi, stolicy cesarstwa bizantyjskiego, zostali jednak stamtąd odparci w 711 r. W ciągu niecałego stulecia następcom Proroka udało się stworzyć wielkie imperium. Po śmierci Mahometa władza przechodziła kolejno na jego czterech towarzyszy zwanych „kalifami sprawiedliwymi”. Ostatnim spośród nich był Ali, zięć Mahometa, mąż jego córki Fatimy, zamordowany w 661 r. Po jego śmierci władzę w państwie arabskim zaczęli sprawować przedstawiciele dynastii UmajjadówUmajjadziUmajjadów. Panowali oni do 750 r., gdy władzę przejęli AbbasydziAbbasydziAbbasydzi. Ostatni z Umajjadów - Abd ar‑Rahman - uciekł do Hiszpanii i utworzył tam odrębny emirat, który dwieście lat później przekształcił się w kalifat (929 r.). Od ok. VIII w. ekspansja terytorialna została zahamowana, a świat islamu wszedł w okres rozkwitu ekonomicznego i  kulturowego (do X w.). Bagdad – po przeniesieniu stolicy z Damaszku – stał się centrum życia politycznego, naukowego i artystycznego imperium arabskiego.

R1Kx2s8svBkbJ1
Ekspansja Arabów w VII–VIII w. Określ, na ilu kontynentach rozciągało się imperium arabskie w VII–VIII w., i je nazwij.
Źródło: Contentplus.pl, Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wiele było przyczyn sukcesów Arabów. Przede wszystkim silną motywację stanowiła dla nich religia, posługująca się hasłem świętej wojny – dżihadudżihaddżihadu. Kierowała nimi także chęć zysku, a tereny przez nich podbijane były o wiele bogatsze i lepiej rozwinięte niż ich rodzime obszary. Przewagę na polach bitew zapewniała Arabom dobrze wyszkolona armia i taktyka opierająca się na szybkich marszach i manewrach.

R11q39VjSqKmP
Bitwa pod Poitiers (fragment obrazu Charles’a de Steuben), gdzie wojska arabskie pod wodzą Abd ar‑Rahmana zostały pokonane przez wojska Karola Młota, majordoma królestwa frankijskiego. Bitwa ta uważana jest za jedną z najważniejszych w historii, ponieważ dzięki niej została zatrzymana ekspansja Arabów w Europie. Opinia ta zdaje się przesadzona, jeśli zważyć, że wyprawa Arabów miała charakter łupieżczy.
Źródło: Charles de Steuben, Wikimedia Commons, domena publiczna.
R11mZlt5W9zQs1
Arabski wojownik w VII w. Armia arabska walczyła przeważnie konno, wojownicy uzbrojeni byli głównie w łuki i miecze. Ich taktyka polegała na tym, że pozorowali ucieczkę, a następnie przechodzili do ataku na zaskoczonego przeciwnika. Omów uzbrojenie wojownika.
Źródło: Mohammad adil, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Zarówno Bizancjum, jak i imperium perskie, ciężko doświadczone przez kryzysy gospodarcze oraz wyniszczone długimi wojnami między sobą, znajdowały się w VII w. w stanie ogólnego osłabienia. Ułatwiło to Arabom podbój należących do tych państw obszarów. Arabowie na podbitych terenach cieszyli się przychylnością mieszkańców. Nie stosowali ucisku i prześladowań, lecz starali się pozyskać do współpracy administrację perską i bizantyjską. Szczególnie istotne znaczenie miała tolerancyjna polityka Arabów w przypadku podboju Egiptu i Syrii, gdzie w ludność w większości wyznania monofizyckiego poddawana była represjom ze strony cesarzy bizantyjskich. Ani żydów, ani chrześcijan nie zmuszano do przejścia na islam; jako niewierni byli obciążani tylko dodatkową daniną (dżizja). Z czasem następował proces przejmowania przez ludy podbite kultury, języka i obyczajów arabskich (arabizacja) oraz przechodzenia na islam (islamizacja).

Zarządzanie tak ogromnym obszarem, jakim było imperium arabskie, okazało się niezwykle trudne. Od ok. IX zaczęła postępować dezintegracja poszczególnych prowincji imperium: usamodzielniły się Maghreb, Egipt oraz kraje w Azji Centralnej. Do tego w późniejszym okresie dochodziły bunty poddanych, kryzys gospodarczy i wzrost potęgi sąsiadów, wśród nich głównie Turków seldżuckich. Ostatecznie kalifatkalifatkalifat bagdadzki upadł w połowie XI w., a w świecie islamu rozpoczął się okres dominacji Turków.

Słownik

islam
islam

(arab., poddanie się [Bogu]) religia monoteistyczna, zapoczątkowana przez Mahometa i zakładająca wiarę w jedynego Boga – Allaha; to druga po chrześcijaństwie religia na świecie; obecnie w islamie dominują trzy główne nurty: sunnizm, szyizm i charydżyzm

muzułmanin
muzułmanin

(z arab. muslim – poddany Bogu) wyznawca islamu; wśród muzułmanów terminem częściej używanym jest mahometanin

Koran
Koran

(z arab. kur’an – czytanie, recytacja) święta księga islamu, zawierająca słowa objawione Mahometowi przez archanioła Gabriela, spisana w latach 610–632. Według tradycji jej twórcą był sam Allah; Koran został spisany w języku staroarabskim i początkowo był przeznaczony do recytacji

szyityzm
szyityzm

(z arab. szi'a – stronnictwo [Alego]) jeden z trzech wielkich odłamów islamu, który powstał w wyniku konfliktu związanego z sukcesją po śmierci Mahometa; szyici wierzyli, że prawa do władzy mają tylko potomkowie Mahometa, czyli jego córki Fatimy i jej męża Alego

sunnizm
sunnizm

(z arab. sunna – zwyczaj, tradycja) jeden z trzech wielkich odłamów współczesnego islamu; sunnici po śmierci Mahometa uważali, że władzę po nim powinien przejąć najszlachetniejszy z jego towarzyszów; uznają tradycję muzułmańską (Sunnę) jak źródło wiary; obecnie stanowią większość w islamie (ok. 90 proc.)

ramadan
ramadan

(arab. ramadan – palący) dziewiąty miesiąc w kalendarzu muzułmańskim, podczas którego wedle tradycji doszło do objawienia Mahometa; w tym miesiącu obowiązuje post uznawany za jeden z filarów islamu

filary islamu
filary islamu

(arkan ad‑din, arkan‑al‑Islam) pięć zasad islamu, do przestrzegania których jest zobowiązany każdy muzułmanin: wyznanie wiary, modlitwa pięć razy dziennie, post, pielgrzymka przynajmniej raz w życiu do Mekki oraz jałmużna

kalifat
kalifat

(z arab. chilafa) termin używany na określenie ustroju politycznego w świecie islamu, w którym głową państwa jest kalif z ogromną władzą; odpowiednik europejskiego cesarstwa

beduini
beduini

(z arab. bedewin, od badw – pustynia) koczownicze lub półkoczownicze plemiona zamieszkujące tereny Półwyspu Arabskiego, dziś także obszary Bliskiego Wschodu oraz Afryki Północnej, trudniące się głównie hodowlą

Arabowie
Arabowie

(arab. Arab – w pierwotnym znaczeniu: koczownik) społeczności zamieszkujące tereny Półwyspu Arabskiego w czasach Mahometa; dzięki podbojom zasiedliły tereny dawnego imperium perskiego, Afrykę Północną i Bliski Wschód

dżihad
dżihad

(arab., zmaganie, walka) termin istniejący przed pojawieniem się islamu i przez niego zaadoptowany; oznacza „świętą wojnę”, czyli podejmowanie działań – także o charakterze militarnym – mających na celu wzmocnienie muzułmanów kosztem wyznawców innych religii

hidżra
hidżra

(arab., wywędrowanie, ucieczka, inaczej: hegira) termin używany na określenie ucieczki Mahometa z Mekki do Jasribu (późniejszej Medyny) w 622 r.; wydarzenie to wyznacza początek tzw. ery muzułmańskiej

bitwa pod Poitiers
bitwa pod Poitiers

bitwa stoczona w 732 r. pomiędzy wojskami arabskimi a armią majordoma Karola Młota, zakończona zwycięstwem Franków i wycofaniem się muzułmanów; uznaje się, że dzięki temu zwycięstwu Europa została uratowana przed inwazją Arabów

Umajjadzi
Umajjadzi

dynastia arabska rządząca nad światem islamu od 661 do 750 r., a następnie do 1031 w Al‑Andalus (państwo muzułmańskie w Hiszpanii)

Abbasydzi
Abbasydzi

dynastia arabska z ośrodkiem władzy w Bagdadzie, panująca nad światem islamu od 750 r.; przez następne dwa stulecia przeżywała rozkwit, potem została zdominowana przez Turków seldżuckich, w końcu zaś obalona po zdobyciu Bagdadu przez Mongołów w 1258 r.

Al‑Kaba
Al‑Kaba

największa świątynia i sanktuarium w Mekce; jest to ogromny relikwiarz, nakryty jedwabną tkaniną haftowaną wersetami z Koranu, w który wmurowany jest tzw. Czarny Kamień, czyli hadżar

Słowa kluczowe

islam, muzułmanin, podboje Arabów, Mahomet, kalif, Bizancjum i świat islamu

Bibliografia

Koran, PIW, Warszawa 1986, tłum. J. Bielawski.

Michałowski R., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.

Manteuffel T., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 1974.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.