Przeczytaj
Cisza na morzu
Przed wybuchem Wielkiej Wojny (nazwanej później I Wojną Światową) żadne z państw zaborczych nie było zainteresowane powstaniem suwerennego państwa polskiego. Nie oznacza to jednak, że sprawa ta nie była podejmowana. Ziemie polskie znajdowały się na styku trzech wrogich mocarstw. Ze względu na swój potencjał gospodarczy, w szczególności przemysłowy, tereny te odgrywały kluczową rolę z punktu widzenia interesów militarnych Cesarstwa Rosyjskiego. Przy tym były one najdalej na zachód wysuniętym skrawkiem imperium, okrążonym przez Niemcy i Austro‑Węgry i przez to nastręczającym największe problemy przy obronie.
Skłoniło to głównodowodzącego armią rosyjską, wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, do wydania w pierwszych dniach sierpnia 1914 r. odezwy do Polaków. Odwołując się do jedności słowiańskiej i tradycji walk z naporem germańskim, zapowiadał on zjednoczenie ziem polskich i pewną autonomię, ale pod berłem cara. Sprawa polska była zatem wewnętrzną sprawą Rosji.
Temat Polski odegrał też pewną rolę w polityce państw centralnych. Polacy dysponowali dodatkowym rekrutem, który z czasem mógł stać się niezbędny dla walczącej armii. W ślad za odezwą rosyjską poszła wspólna proklamacja naczelnego dowództwa wojsk niemieckich i austro‑węgierskich. Obie deklaracje nie zawierały jednak żadnych konkretów i miały znaczenie raczej propagandowe.
Przełom
Stosunek państw zaborczych do sprawy polskiej zmienił się w 1916 r. Najpierw nastąpił zwrot w polityce Niemiec i Austro‑Węgier, które potrzebowały rekrutów. Wojna się przedłużała i stronie niemieckiej zaczynało brakować żołnierzy, a odcięcie od dostaw zamorskich zmuszało państwa centralne do poszukiwania nowych źródeł rezerw ludzkich i materiałowych. Utworzenie armii polskiej pod niemiecką kontrolą wydawało się dobrym rozwiązaniem. Armia ta mogłaby zastąpić na froncie wschodnim przetrzebione oddziały niemieckie, ale Polakom w zamian za to trzeba było coś zaproponować. W dniu 5 listopada 1916 r. została ogłoszona deklaracja dwóch cesarzy, Niemiec i Austro‑Węgier, tzw. Akt 5 listopadaAkt 5 listopada. Zapowiedziano w nim utworzenie Królestwa PolskiegoKrólestwa Polskiego z ziem odebranych Rosji, z własnym wojskiem, sprzymierzonego z państwami centralnymi. Nie sprecyzowano dokładnie ani zakresu suwerenności, ani granic nowego państwa. Akt wprowadzał jednak sprawę polską do polityki międzynarodowej, wywołując reakcję ze strony państw alianckich. Niemcy i Austro‑Węgry wydając go, zaprosiły wszystkich do swoistej licytacji pod hasłem: kto da więcej. Miało to ogromne znaczenie dla dalszych dziejów sprawy polskiej w czasie I wojny światowej.
Nazajutrz po wydaniu dokumentu przystąpiono do tworzenia na ziemiach Królestwa Polskiego organów władzy. Powołano w Warszawie Tymczasową Radę StanuTymczasową Radę Stanu. Proklamacja państw centralnych wywołała mieszane uczucia wśród Polaków. Zwracano uwagę na jej ogólnikowy charakter. Mimo to wielu potraktowało Akt 5 listopada jako zapowiedź utworzenia niepodległego państwa polskiego.
Bracia Polacy!
Akt 5 listopada wywołał reakcję ze strony państw alianckich. Wielka Brytania i Francja nadal miały związane ręce postawą Rosji, jednak presja państw alianckich na carat w sprawie ustosunkowania się do kwestii nadania Polakom pewnych koncesji rosła. Obawiano się, że dzięki napływowi polskiego rekruta zwiększy się siła militarna strony niemieckiej . Pierwszym państwem, które wypowiedziało się na forum międzynarodowym w sprawie polskiej, były Stany Zjednoczone, państwo wprawdzie jeszcze neutralne, ale przygotowujące się do przystąpienia do wojny po stronie państw ententy. 22 stycznia 1917 r. prezydent USA Woodrow Wilson powiedział, że winna istnieć zjednoczona, niepodległa i samorządna Polska
, a jej utworzenie jest jednym z celów wojny. Po raz pierwszy o sprawie polskiej wypowiadał się oficjalnie polityk na szczeblu rządowym. Dużą zasługę w tym, że Ameryka zainteresowała się sprawą polską, miał światowej sławy pianista i kompozytor Ignacy Jan Paderewski.
Pod presją państw alianckich w grudniu 1917 r. car rosyjski Mikołaj II wypowiedział się o sprawie polskiej, powtarzając w rozszerzonej formie obietnice złożone przed kilkoma laty przez Mikołaja Mikołajewicza.
W sumie deklaracje złożone przez cara niczego nowego nie wnosiły i po raz kolejny rozczarowały zwolenników walki o niepodległość u boku Rosji. Już wkrótce zresztą w Rosji wybuchła rewolucja lutowa, która doprowadziła do obalenia caratu i utworzenia systemu dwuwładzy. Sprawę polską poruszyli w swoich wystąpieniach działacze obu uformowanych organów. 27 marca Rada Delegatów Robotniczych i ŻołnierskichRada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich wydała dokument, w którym uznała pełne prawo Polaków do własnej państwowości. Skłoniło to Rząd TymczasowyRząd Tymczasowy do zajęcia stanowiska w sprawie polskiej. Trzy dni później – 30 marca – wydał on oświadczenie, w którym Rosja uznała pełne prawo Polaków do:
Stanowienia o swoim losie według własnej woli i że wierny układom ze swymi sprzymierzeńcami, wierny wspólnym planom walki przeciwko światu germańskiemu, chciwemu walki, dopomoże do utworzenia niezawisłego państwa polskiego ze wszystkich terytoriów, w których Polacy tworzą większość, jako rękojmię trwałego pokoju w przyszłej, nowo zorganizowanej, Europie.
Cytat za: artykuł Proklamacja rosyjskiego Rządu Tymczasowego do Polaków, Walka o niepodległość 1914–1918, portal historyczny Dzieje.pl, 2017 r.
Mimo że wydany przez Rząd Tymczasowy dokument zawierał dość mgliste obietnice, to stanowił on ważny moment w podejściu do sprawy polskiej. W ślad za deklaracjami rosyjskimi mogły też iść pewne zobowiązania ze strony państw ententy. Prawdziwa zmiana nastąpiła jednak wraz z wybuchem rewolucji październikowej (październik 1917 r.). Jej konsekwencje były bardzo korzystne dla sprawy polskiej. Rząd bolszewicki ogłosił dekret, w którym opowiedział się za sprawiedliwym, demokratycznym pokojem […] bez aneksji i kontrybucji
i przyznał każdemu narodowi w Rosji prawo do samostanowienia. Czas pokazał, że sformułowania te miały charakter wyłącznie propagandowy, niemniej władze sowieckie uznały pełne prawo Polaków do niepodległości, czego poprzednie rządy nie uczyniły. Przewrót w Piotrogrodzie uwolnił Zachód od wcześniejszych zobowiązań wobec Rosji, a tym samym dał państwom ententy wolną rękę w podejściu do kwestii niepodległości Polski. Sprawa polska odtąd przestawała być wewnętrzną sprawą rosyjską.
Nieodparta konieczność dla bytu Europy
Upadek caratu i oficjalne postawienie sprawy polskiej na forum międzynarodowym zmieniły podejście do niej państw alianckich. Wojna się przedłużała, a jej wyniszczający charakter powodował, że na Zachodzie zaczęło wzrastać zapotrzebowanie na rekrutów. Celem polityki państw alianckich, głównie Francji, było zatem uzupełnienie braków kadrowych w armii. W kwietniu 1917 r. we Francji zaczęła powstawać Armia Polska oraz reprezentująca ją organizacja polityczna – Komitet Narodowy PolskiKomitet Narodowy Polski, który został uznany przez rządy francuski, brytyjski, włoski i amerykański za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego.
Mimo to państwa zachodnie wciąż unikały jasnej deklaracji w sprawie niepodległości Polski i jej granic. Zmieniło się to dopiero po wygłoszeniu przez prezydenta USA trzynastego punktu noworocznego przemówienia w styczniu 1918 r. Woodrow Wilson zawarł w nim, że:
Stworzenie niepodległego państwa polskiego na terytoriach zamieszkanych przez ludność bezsprzecznie polską, z wolnym dostępem do morza, niepodległością polityczną, gospodarczą, integralność terytoriów tego państwa powinna być zagwarantowana przez konwencję międzynarodową.
Cytat za: Artykuł Czternaście punktów Wilsona, Wikipedia.org.
W ślad za tym oświadczeniem rząd brytyjski wyraził opinię, że powstanie państwa polskiego stanowi nieodpartą konieczność dla bytu Europy
i potępił rozbiory. W czerwcu 1918 r. rządy brytyjski, francuski i włoski wydały wspólną deklarację, w której uznały, że niepodległa Polska stanowi jeden z warunków sprawiedliwego pokoju po zakończeniu Wielkiej Wojny. Droga do odzyskania suwerenności stanęła dla Polaków otworem.
Słownik
polska organizacja polityczna założona przez Romana Dmowskiego w Lozannie i reprezentująca na Zachodzie interesy polskie, istniała w latach 1917–1918
instytucja polityczna powstała na terenie Rosji w wyniku rewolucji lutowej w 1917 r., dzieliła władzę z Rządem Tymczasowym
instytucja polityczna powstała na terenie Rosji w wyniku rewolucji lutowej w 1917 r. i obalenia caratu
(niem. Provisorischer Staatsrat im Königreich Polen) organ władzy politycznej utworzony w wyniku uchwalenia Aktu 5 listopada w styczniu 1917 r. na terenie Królestwa Polskiego
(niem. Königreich Polen) obszar znajdujący się pod okupacją niemiecką i austro‑węgierską, wyposażony w takie atrybuty zwierzchności jak własne sądownictwo; istniało w okresie 1917–1918
dokument wydany przez cesarzy niemieckiego i austro‑węgierskiego w dniu 5 listopada 1916 r., w którym zapowiadano utworzenie namiastki państwowości polskiej
program dotyczący ułożenia stosunków międzynarodowych po zakończeniu I wojny światowej, przedstawiony przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona w dniu 8 stycznia 1918 r. w orędziu wygłoszonym do Kongresu
Słowa kluczowe
Akt 5 listopada, Rada Regencyjna, kryzys przysięgowy, I wojna światowa, sprawa polska podczas I wojny światowej, Polacy w czasie I wojny światowej
Bibliografia
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczyciela historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1998.
A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Wydawnictwo Literackie 2001.
A. Chwalba, Wielka wojna Polaków 1914–1918, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2018.